Осыдан 153 жыл бұрын, яғни 1864 жылы қазан айының 7-сі күні Ресей мен Қытай арасында “Шәуешек келісіміне” қол қойылды. Тарихшы Нәбижан Мұқаметханұлы 153 жыл бұрын қол қойылған осы “Шәуешек келісімі” қазіргі қазақ-қытай шекарасының негізі болғанын” айтады. Азаттық тілшісі Ресей және қазақ зерттеушілерінің ғылыми деректері мен пікірлеріне сүйеніп, Қазақстанның шығыс шекарасының шежіресін сүзіп шыққан еді.
Қазақ-қытай шекарасының қалай тартылғанын зерттеуге тырысқан тілшіге әуелі ресейлік профессор, тарих ғылымдарының докторы Владимир Моисеевтің “Орталық Азиядағы Ресей мен Қытай (19-ғасырдың екінші жартысы – 1917 жыл)” зерттеуі ұшырасты.
Бір жарым ғасырдан астам уақыт бұрын, қазан айының 7-сі күні Ресей мен Қытай арасында Шәуешек келісіміне қол қойылды. Ресейлік ғалым “1864 жылғы “Шәуешек келісімі” – орыс дипломатиясының ірі табысы” деп жазады. Бұл келісім Ресей империясының шығыс шекарасы мен Қытайдың батыс шекарасы жөнінде алғаш жасалған 1860 жылғы Пекин келісімінен бастау алып, 1869 жылы Қобда хаттамасына, 1870 жылы Тарбағатай демаркациялық хаттамасына және 1881 жылы Петербург келісіміне ұласты.
Алайда шекара сызығын жүргізу туралы келісімдердің ішінде негізгісі, кейінгі келіссөздерде талқылайтын мәселені анықтағаны 1860 жылғы Пекин келісімі екені байқалады. Пекин келісімі бойынша даулы екі сызық сызылғаны мәлім. Екі сызық та Пекин келісімінде талқыланатын мәселе ретінде қала берген. Қазіргі шекараның жалпы сорабы сол кезде айқындалған. Ол бойынша “орыс-қытай шекарасының жалпы бағыты Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Тянь-Шань және Памир таулары арқылы, ірі өзендер Ертіс пен Ілені қиып өтетін болған”. Әлгі даулы екі сызықтың бірі Зайсан көлінің үстінен өтсе, бірі Зайсан көлі Ресей иелігінде қалатын болып белгіленген.
Ресей мен Қытай арасындағы аталған келісімдер Совет өкіметі тұсында да, кейін де Қазақстанның Қытаймен арадағы мемлекеттік шекарасының негізіне айналды.
“ҚАЗАҚ КІМНІҢ БОДАНЫ?”
Ресей мен Қытай арасындағы “Шәуешек келісіміне” дейінгі тартыстардың, тарихи мәліметтерге қарағанда, Жоңғария мен Шығыс Түркістанды жаулап алған Қытай және Орта Азияны құрамына қосып алуды көздеген Ресей арасындағы бәсеке және көп бөлігі қазақ жеріне талас түрінде жүргені аңғарылады.
Моисеевтің жазуынша, 1861 жылы Қытай жағы Батыс Сібір генерал-губернаторы Дюгамельге шекара жөнінде келіссөз жүргізу үшін Шәуешекке Ресей дипломаттарын жіберуді ұсынған. Сол жылы тамыздың 15-і күні Шәуешекте кездескен екі жақ 1862 жылы маусымның 29-ынан бастап ресми келіссөз бастау жөнінде уағдаласқан.
Осы уағдадан соң екі жақ та келешек шекара маңындағы әскери жасақтарын күшейтіп, қарауыл қоюға кіріскен. Ресейлік зерттеуші “Шыңжаң билігі шекара өтуі мүмкін тұстарға қытай тіліндегі жазулары бар тастар көміп, белгі қоя бастады. Ол жерлерді мекендеп отырған қазақтарды Ресейге қарсы шығуға шақырды” деп жазады.
1862 жылы қаңтардың 10-ы күні Ресей патшасы ІІ Александрдың қатысуымен өткен кеңесте “шекараны Ресей бодандығын қабылдаған қазақтардың жеріне дейін жеткізіп, Пекин келісімінен ауытқымау жөнінде” шешім қабылданды.
Ресейлік тарихшы Владимир Моисеев “Ал келіссөз басталған кезде Қытай жағы Пекин келісімін мойындамай жаңа жоба ұсынды. Ол жобада Ұлы жүз бен Орта жүз ғана емес, Ембі мен Оралға дейінгі Кіші жүз жерлері Қытайға қосылуы тиіс екені жөнінде айтылған еді. Цин өкілдері “боғдыханның бодандары – қазақ пен қырғыз әуелден-ақ Қытайға тиесілі” екенін мәлімдеді” деп жазады.
Ресей-Қытай келіссөзінің бастапқы кезеңі осылайша қазақ-қырғыздың кімге бодан екенін анықтау мәселесіне келіп тоқтады.
ШЕКАРАҒА ҚОСҚАН “КОЛПАКОВСКИЙДІҢ ҮЛЕСІ”
Келіссөз тұйыққа тірелген соң Ресей жағы Ұлы жүз қазақтары мен қырғыз жерін тезірек отарлауға кірісті. 1860 жылы қазан айында өткен Ұзынағаш шайқасында Қоқан хандығының 15 мыңдық жасағын жеңген Колпаковскийдің әскері 1862 жылы Қоқанның тағы бір бекінісі Пішпекті алды. Ақмешіт, Созақ, Шолаққорған, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Мерке, Тоқмақ секілді Қоқан хандығының ірі бекіністерін де Ресей өзіне қаратты.
Владимир Моисеев зерттеуінде “Ресейдің Орта Азиядағы әскери табыстары, жергілікті қазақтар мен қырғыздардың топ-тобымен Ресей бодандығын қабылдауы Цин билігімен келіссөзде ресейлік дипломаттардың ұстанымын күшейтті” деп жазады.
Ал бұл кезде Қытайдың өз ішіндегі мұсылмандар көтерілісі Қашғар қаласына жетіп, Іле аймағына қарай өтуі Қытай жағын Ресеймен шекара мәселесін тезірек шешуге мәжбүрледі. Олар әуелі шекарадағы қазақ сұлтандарына хат жолдап, “орыс жасақтарын қуып шығу, қайта келсе, ол жөнінде Шәуешекке дереу хабарлау жөнінде” нұсқау берді. Ресейлік ғалымның дерегінше, “Алайда, қазақ сұлтандары орыс билігімен жауласқысы келмеген”.
Тарихи деректерге қарағанда, 1863 жылы Ресей мен Қытай әскері бірнеше рет қақтығысқан. Сол жылы тамыздың 22-сі күні Верныйға келген Дюгамель Ресей әскери министрі Милютинге “шекара мәселесі қозғалғалы Қытай жағы ақылға сыймайтын талаптар қойып, Пекин трактатын (“Пекин келісімін” айтады – ред.) жоққа шығарумен шұғылданып жатыр” деп хат жазған.
Бірақ 1964 жылы шілденің 30-ы батыс аймағында мұсылман халықтардың толуына байланысты Қытай жағы Ресей талаптарына мойынсұнатынын білдіріп, қазан айында “Шәуешек келісіміне” қол қойылған.
Орталық Азия аймағындағы халықаралық қатынастар маманы, ресейлік тарихшы Борис Гуревич (2004 жылы қайтыс болған – ред.) “Шәуешек келісіміне” берген бағасында: “1864 жылғы Шәуешек келісімі орыс дипломатиясының ірі табысы болды. Орталық Азияда қалыптасқан жағдайды (шекараны айтады – ред.) біржола бекітті. Алтай мен Күршімнің бай өлкесі, балығы сыймай жатқан Зайсан көлі, Тарбағатай, Алатау, Тянь-Шаньның тамаша жерлері Ресейге өтті” деп жазған.
Кейбір тарихшылар “шекараны бөліске салуда екі мемлекеттің әскери қуаты басты рөл атқарғанын, Қытайдың әскери күші өзінен мығым Ресей талаптарына амалсыз көнгенін” айтады.
“ҚАЗАҚ ЖЕРІ ЕКІГЕ ЖАРЫЛДЫ”
Ал қазақстандық тарихшы Нәбижан Мұқаметханұлы “Шәуешек келісіміне” қазақ халқының тағдыры тұрғысынан да қарайды. Ол “шекара мәселесін анықтауда қазақтың ойын ешкім керек етпегенін және келісім қазақ жері мен халқын алғаш рет екіге бөлгенін” айтады.
Нәбижан Мұқаметханұлы “10 тараудан тұратын “Шәуешек келісімінің” 5-тарауында “жер қайсы елге бөлінсе, сол жерде отырған халық сол елге тәуелді болады” деп жазылғанын айтады.
– Шекараны қандай негізде белгілеу дегенде Қытай тарапы “Жоңғарлар – Қытайға тәуелді болған ел. Сондықтан жоңғарлардың барған жерлері Қытайдың аумағы болады” деген талап қойды. Бірақ Кіші жүздің жеріне дейін бересің деген талап болған жоқ, – дейді ол.
Тарихшының сөзінше, Ресей жағы “қазақтар – Ресей құрамындағы халық. Ол жерлер жоңғардан бұрын қазақтың жері болған” деген уәж келтірген.
Тарихшы Нұржамал Алдабекованың айтуынша, “Шәуешек келісімі” жасалғанымен, шекараны демаркациялау шаралары 1917 жылғы төңкерістен кейін большевиктер тұсында ғана жүзеге асырыла бастаған, бірақ толық аяқталмаған”.
– Қазіргі Қазақстан шекарасы да негізінен патшалық Ресей кезінде жасалған осы келісімдер негізінде сызылды, – дейді ол.
Нәбижан Мұқаметханұлы “Ресей мен Қытай мемлекеттік шекарасын белгілеудің алғашқы негізі болып саналатын “Шәуешек келісімінен” кейін де 1882 жылға дейін бірнеше келісімдер болғанын” айтады.
– Келісім жасауын жасағанымен, Қытай жағы “Ресей өзінің әскери күшіне сүйеніп, бізге зорлықпенен қол қойдырды” деген пікірінен қайтпады. Қытайдың бұл дауы Совет үкіметі тұсында да жалғасты. Бірақ Совет үкіметі оны мойындаған жоқ, – дейді тарихшы.
Нәбижан Мұқаметханұлының айтуынша, “Қазақстан тәуелсіздік алғанда Қытай осы мәселені тағы да көтерген”.
– Қазақстан-Қытай шекарасын демаркациялау жариялы болған жоқ, сондықтан оны нақтылы білмейміз. Дегенмен Қытайдың таласы бар екенін Қазақстанның мойындағаны рас. Қазақстанның бақылауындағы даулы аумақтың 47 пайызын Қытайға беріп, 53 пайызы Қазақстанда қалдырумен бұл мәселеге нүкте қойылды,- дейді тарихшы.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін 1994 жылы Қытаймен арадағы мемлекеттік шекара туралы келісім жасасты. Мұнан кейін де Қытаймен шекараны анықтау процесіне байланысты қоғамда түрлі қарама-қайшы ойлар айтылған еді. Ресми дереккөздері “Қазақстанның Қытайға жер бермегенін” айтса, қоғамның бір бөлігі “Қытайға Қазақстанның есе жібергенін” сөз еткен болатын.
