«Арқалық батыр» жырын бала күнімізде көп тыңдадық. Ол кезде мектеп оқулығында да жырдан үзінді бар еді. Азамат болып, осы тақырыпқа қызығушылық танытқан кезде жырдың нұсқаларының көп екенін білдік. Қазірде қолымызда жырдың жиырмаға тарта үлгісі бар. Бұдан тыс, жырдың сюжетіне құрылған төрт пьеса, бір киноцинарий, бір тарихи романның куәсі болып келеміз. Алтай тауының бөктерін жағалай қонған төрт елдің бәріне де бұл жыр толық тараған. Тарап қана қойған жоқ, әдебиеттанушылар, фолклор зерттеушілер жырдың мазмұны, вариантылығы, тілдік ерекшелігіне арнап көптеген мақалалар жазды.
Кезінде ақын, әнші, жыршы, күйшілерді бөле жара жіктемеген. Сондықтан бір адам орайы келгенде ақынның да, жыршының да рөлін атқара білген. Жырдың тартымды жетуі жыршылардың қабілет-қарымына, үн-сазына, орындау шеберлігіне байланысты,– дейді әдебиетші ғалым З. Сейітжанұлы[1]. Жыр нұсқаларының басым көбінің оқиға желісі бір-біріне жақын болғанымен Е. Ахметов, Иса Байзақов, С. Нұралин, А. Татанайұлы, К. Құмарұлы, С. Мәжитұлы, Е. Құлсариев, С. Керімбеков, А. Түгелбаев қатарлы ақын-жыршылар бұл жырға өз үндерін қосып, сан құбылтып өзіндік қол таңбасымен жырлай білді.
Арқалық батыр туралы айтылатын жырлардың әрқайсысының өзіндік шығу тарихы да бар. Солардың ішінде біз біле бермейтін жыр үлгілері де кездеседі. Көбен Асқарұлының айтуынша, Асқар Татанайұлының қолжазба қорында 1955 жылы Қаба ауданындағы Арыстан Мұстафаұлынан көшіріп алған тағы бір нұсқа бар. Бұл жырды Асқар атамыз Қытайда болған «Мәдениет төңкерісі» атты қуғын-сүргін кезінде қолжазбаларымен қоса, зайыбы Гүлжамалдың қабіріне көмеді. Он жылдан соң қазып алған кезде бас-аяғы шіріп кетіп, небәрі 116 жолы қалыпты. Бұл нұсқада:
Қанатым менің қайырылды,
Найзамның ұшы майырылды.
Қылышсыз қынап тот басып,
Жағадан сауыт айырылды.
Құйғытып жауға шаба алмай,
Найзалап жаудан кек алмай,
Қанатсыз, атсыз талықсып,
Қорлыққа тұрмын төзе алмай.
Еркіндеп өскен елдерім,
Шалқыған шалқар көлдерім,
Жасымнан ойнап бірге өскен
Қажырлы, қайран ерлерім.
Сейтенім, менің Жұбайым,
Қияғым менен Тұяғым.
Бас қосып жауға шапқанда,
Бұзушы ең жаудың тұрағын.
Балдынжабым—батырым,
Бауасина—асылым!
Екеуіңнен айырып,
Майырылып жездей жасыдым.
Дұспанның түстік қолына,
Ғашықтық, ерлік жолында.
Хандардың кегін алар ем,
Ақырып ойран салар ем,
Жаяу, жалғыз, жаралы
Қапыда тұрмын торында[2],– деген жолдар бар. Осы жыр жолдарын көшіре отырып, Көбен Асқарұлы өзінің өкінішін жасыра алмайды. Айтқымыз келгені, Арқалық батыр туралы жазылған жырлардың бізге жетпеген не бір тамаша үлгілері бар екеніне көз жеткіземіз.
«Арқалық батыр» дастаны қалай шыққаны туралы Асқар Татанайұлы отызыншы жылдары жазған естеліктерінде: «Жырды Көтбай Көткіншіұлы (1843 жылы Зайсан өңірі Кендірлік өзенінің бойында дүниеге келіп, 1916 жылы Жеменей ауданына қарасты Сауыр тауында қайтыс болған) шығарған деп жазады. Бұл деректі Қазақ совет энциклопедиясы да растайды. Сағдолла Нұралыұлы «1930 жылдары Көтбайдың баласы Мұстафаны көргемін. Арқалықтың серігі Жұбай мергеннің руы – Ботақара. Кейінгі ұрпағы Рысбай, Салихан деген адамдарды танушы едім, Жеменей ауданының Шарықты деген жерінде тұратын. Арқалықтың бейіті – Қабада. «Қазмойын өлген құм» (Арқалықтың қасқыр жеп кететін аты. ред. Ұ.Б.) деген жер бар деп жазады. Ақын Омар Жолдыбайұлы (1861 – 1949) Көтбайға арнаған өлеңінде:
Ән толқып көмейінен жыр сорғалап,
Пернеде сан құбылыпқолжорғалап.
Шыққандатұнықәуез, асқақәні,
Қалушыедперіболсынбірқорғалап.
КетіпеңбұлөмірденКөтбайақын,
Жүрмеймеөлеңіңді ел олжалап.
Өлітіріазығыдеген рас,
Үзіп-жұлыпсондықтанжүрқолжалғап.
ӨлеңқыпАрқалықтыбұлзаманда,
Тастапеңөктемдіктісөзбеншанап.
Сайратыпөзбұлбұлынортасында
Төрт би де отырушы еттамашалап, –
дей келіп, жырды Көтбайдың жырлағанын айтады. Демек, Көтбай ақын «Арқалық батыр» жырын алғашқы жырлаушы деп білген абзал.
ХІХ ғасырда Сауыр бетінде Арқалықпен замандас Отарбай деген ақын өткен. Ақын бір өлеңінде Арқалық батыр туралы былай деп жазады:
Білезік, Алқабекпен қатарласқан,
Арқалық батыр мынау қайраты асқан.
Суарылған алмаспен болат қылыш,
Қайтпайды шапсаңдағы қара тастан.
Біріміз ақын, біріміз батыр болып,
Туыппыз екеуіміз де Қарақастан.
Үсенбай, Жеңісбекті қасына ертіп,
Шуырма, Көкаладай асуды асқан.
Аюлы, Бұғылыдан ары асып,
Жер кеңітіп, Ұраңқайдан жылқы алысқан.
Негізі, Отарбайдың руы – ителі, нағашысы Қарақас болғандықтан «екеуміз де туыппыз Қарақастан» деп айтып отыр.
«Арқалық батыр» жырын алғаш болып жырлағандардың бірі – Ержан Ахметов. М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты 1961 жылы шығарған «батырлар жырының» екінші томына осы Ержан Ахметовтан 1958 жылы Бекмұрат Уахатовтың жазып алған нұсқасы кірді.[3] Бұл туралы Филология ғылымдарының докторы Р. Нұрғалиұлы өзінің «Арқалық батыр» атты еңбегінде егжей-тегжейлі баяндайды. Онда батыр туралы пьеса жазған Жұмат Шанинның жұмыс бабымен Зайсанға барып жүріп, Ержанмен дастархандас болғаны, оған «Арқалық батыр» жырының әсер еткені соншалық оны көшіріп алып, пьесаға айналдырғаны айтылады. Ержан ақын болса Көтбаймен бір дәуірде, бір өңірде жасаған, көзін көрген адам.
Жырға арқау болып жүрген Арқалық кім? Осы туралы аз кем тоқтала кетейік. Совет Қазақ энциклопедиясында: «Арқалық батыр ХVIII ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында орта жүзден шыққан батыр. Руы Абақ керейдің Қарақасы»,– деп жазады. Қамитхан Анашбайұлының (батырдың ұрпағы. Ред. Б.Ұ.) бізге берген шежіресінде: Қарақас – Назар – Баубек –Тоқтамыс –Қозыбақ – Есентүгел – Бөрібай – Арқалық – Құсайын, Мұсайын, Буыршын, Жақып. Ал Көбен Асқарұлы «Арқалық батыр және «Арқалық батыр дастаны» атты мақаласында әкесі Асқар Татанайұлының 1958 жылы наурыз айының 20 жұлдызы жазып алған естелігіне былайша тоқталады. «Шежіреші – Алтынша Түсіпқызы, руы – Жарболды, Арқалықтың немерелес келіні. Анығырақ айтсақ, Арқалықтың әкесі Бөрібайдың ағасы Бөкеншіден – Қойшыбай, Қойшыбайдан – Сәлім, Әлім, Құлым, Сүттібай, Сәлімнен – Алтыншаның күйеуі Рахым туады. Арқалық дастанын жатқа айтады». Алтынша: « Дастанды атам (Қолымды айтып отыр. ред. А. Т.) Көтбай шығарған дейтін. Батыр атамыздың әкесі жастай өліп, әпкесі екеуі атамның (Бөкеншіні айтып отыр. ред. А. Т.) қолында болған. Батыр жас болғандықтан, атамыз оған қозы бақтырады екен. Бірақ өте тентек батыр атамыз қозыны да, қойды да түзу бақпапты. Бір күні қойды жалғыз баққанда, тоқтамады деп серкелерді мүйізінен қарағайға байлап қойып аюға жегізіпті. Сұраған кедей-кепшікке қой болсын, қозы болсын өзі біліп тарата беріпті. Бір күні атын танымайтын біреуге мінгізіп қоя беріпті. Осы себепті бай атамызды қатты ренжітсе керек. Батыр әкесінен қалған садағы мен қорамсағын алып, 13-14 жас шамасында нағашысы – найман еліне қашып кетіпті. Бірнеше жылдан кейін туған еліне қайтып келсе, әпкесі қайтыс болыпты. Біздің атамыз (Бөкеншіні айтып отыр. ред.) төленгіт болып Ажы төренің қолына кірген екен. Батыр төленгіт болмай, атамнан бөлініп, Сауыр тауының Шарықты деген жерін мекендепті. Осы Арқалықтың немере келінінің айтуы бойынша жазып алынған жыр нұсқасы, өкінішке қарай бүгінгі күнге жетпеді.
Алматыдағы Орталық ғылыми кітапхананың сирек қолжазбалар қорында Қабыш Мұсайынұлының тапсырған сегіз беттен тұратын батыр туралы жазған аңызы бар. Қабыш Арқалық батырдың немересімін дейтін. Айтуынша, Арқалықтың екінші ұлы Мұсайыннан туады. Жас кезінде Моңғолияның Қобда өңірін мекендеген. 1956 жылдары ҚХР Алтай аймағына көшіп келіпті. Бала күнімізде ол кісіні көрдік. 1990 жылары Алтайдың Қарағаш деген ауылында қайтыс болды. Арқалықтың кенже ұлы Жақыптың немересі Сейітқали ақсақал Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданының Ақжайлау деген жерінде отыр.
Арқалық батырдың сүйегі 2004 жылы ҚХР Алтай қаласы Балбағай ауылына Қабаның Үшқұм деген жерінен көшіріліп апарылып, қайта жерленді. Басына ескерткіш қойылды.
Қорыта келгенде, Арқалық батыр тарихи адам. Ол өз заманында ерлік істерімен ел есінде қалса, ол туралы жазылған жырлардың әлі талай ұрпақты ерлік пен елдікке баулитынына шүбә келтірмейміз.
[1]Арқалық батыр. Құрастырған Бапай Ұлан. – Алматы: «Үш Қиян», 2007. 4-бет.
[2]Көбен Асқарұлы. Арқалық батыр және «Арқалық батыр дастаны», Алтай аясы журналы, – ҚХР Алтай, 2003. 3-сан.
[3]Шанин Ж. Арқалық батыр. – Алматы: Өнер баспасы, 1988. 27-бет.
