ХХ ғасыр – әлем қазақтары тарихындағы қарама-қайшылыққа толы күрделі кезең. Әсіресе, ХХ ғасырдың 1920-1930 жылдарындағы сталиндік ұжымдастыру салдарынан, ашаршылыққа ұшырап, 1,5 миллион қазақ өздерінің байырғы атамекенін тастап, босып кетуге мәжбүр болса, шекаралас Қытай еліндегі қандастарымыз да қиын-қыстау кезеңді бастарынан өткеріп жатқан еді. Алайда, Қытайдағы қазақтар туралы деректер, қоғамдық тарихын зерттеген еңбектер бізге белгісіз болып келді. Бұрынғы КСРО-да қытай тарихынан зерттеулер жазылғанымен, Қытай қазақтары тарихы назардан тыс қалды. Қытайдағы аз ұлттардың ұлт-азаттық қозғалысы, қоғамдық тарихы туралы зерттеулер ХХ ғасырдың 80 жылдарынан басталып, көпшілік газет-журналдарда, жекелеген авторлардың зерттеулерінде, естеліктерде жарық көре бастады.
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Әбдіуақап Қара мырзаның оқырманға ұсынып отырған жаңа еңбегі – Шығыс Түркістаннан басталып, Тибет, Гималай, Үндістан, Пәкістан асып Түркияға келіп тұрақтаған қазақ көші туралы. Қазақтың ауызша тарих айту дәстүрі қайта жаңғырған – бұл деректі, осы көшті көзімен көрген, сол көшпен бірге Түркияға келіп, 2007 жылға дейін Ыстамбұл қаласының Зейтінбұрын ауданында тұрған Қожан уәзір Секейұлының аузынан 2004 жылдың 29 шілдесі мен 2 тамызы аралығында таспаға жазып алған.
Ғалым сұрақ-жауап әдісі арқылы Қожан уәзір Секейұлынан: Қытай қазақтарының тұрмыс-тіршілігі, өмір-салты, ауыр тағдыры, ауа көшуі, жат жерлерге барып қоныстануы, көш бастаған батырлар, қарапайым халық, өздері келіп қонған аймақтардың халқы, табиғаты, жер-суы, қоғамдық-саяси өмірі және тағы басқа да мәліметтер алған. Кейін өзінің таспаға жазып алған деректерін қағазға түсіріп, жүйелеп, түсініктер беріп, ауызша тарих деректерінің пайда болуы, зерттеу методологиясы мен методикасы жөніндегі әлем ғалымдарының және қазақтың ауызша тарих айту дәстүрі туралы пайымдауларын қоса ұсынған.
Ғалым өзінің «Алғы сөзінде»: «Төрт күнде жазған дауыстардың, менің қойған сұрақтарым да ішінде, барлығын мәтінге түсірдік. Жалпы А4 қағаз форматымен 134 бет және 41.660 сөз болды. Осы мәтінмен жұмыс барысында қайталанған сөздерді, қайталанған әңгімелерді және біздің қойған сұрақтарды алып тастадық. Оқырманның мәтінде оңай оқуы үшін сөйлемдердің мазмұнын өзгертпестен түрікше араласқан сөздердің орнына қазақшасын және сөйлемдерді бір-біріне жалғау үшін некен саяқ та болса жалғаушы сөздер қостық. Бірақ ақсақалдың айтқандарының мазмұны еш өзгермеді. Және оның ауыз екі әңгіме айту мәнерін сақтауға мән бердік. Сонда ақсақалдың айтқандары А4 қағаз форматымен 78 бетке және 26.968 сөзге азайды» – деп жазады. Алмағайып замандардағы үркінді өз көзімен көрген, басы-қасында болған, Түркияға қазақтардың келіп қоныстану тарихынан хабардар, көзі қарақты, көкірегі ояу адамды табу, ауызша деректі алуға дайындық, оны таспаға жазып алу, қағазға түсіру, өңдеу, жүйелендіру, бұл – үлкен жұмыс. Ғалымның тақырыпқа ішкі үлкен дайындығы байқалады, мәселеге қатысты еңбектерді жүйелеп, тарихи-салыстырмалы талдау жасауы, тарихнамалық деректерді объективті, ақиқат тұрғысынан қарастыруы, ауызша деректерді жүйелеу, айналымға шығару әдістері үйлесімді қолданыс тапқан. Мәселеге қатысты маңызды еңбектердің «Библиографиялық» көрсеткіші де қоса берілген.
Еңбекте айтылатын негізі мәселе – Қытай губернаторларының саяси қысымы мен қуғындауларына шыдамаған қазақтардың Шығыс Түркістаннан басталған көші. Тарихқа көз жіберсек 1931-1932 жылдары Қазақстанда Кеңес Одағының қолдан жасаған ашаршылық апатынан жан сауғалаған бірқатар қазақтар Қытай шекарасын басып өтіп арғы беттегі қазақтардың арасына барып паналағаны белгілі. Алайда, шекараның арғы бетіндегі әлеуметтік-саяси аухал да күрделі еді. 1933 жылдың 12 сәуірінде Үрімжіде орын алған саяси төңкеріс нәтижесінде Шыңжанның генерал-губернаторы қызметіне келген Шэн Шицай өзінің саяси билігін нығайту мақсатында 1933 жылдың мамыр айында Кеңес Одағының Үрімжідегі Бас консулдығы басқармасымен байланыс орнатып, Кеңес Одағының әскери мамандарының көмегімен Шыңжандағы әскерлерін қайта құрады. Бүкіл өлке бойынша 11 окургте 12 мың адамнан тұратын әскер жабдықтап, қоғамдық қауіпсіздік органдарын, елдегі тыңшылар санын арттырады. Шыңжанмен шекаралас өлкелер мен мемлекеттерден ақпараттар жинап, қарапайым халықты бақылаумен айналысатын шекара қызметі басқармасын құрып, генерал-губернатордың өзі басқарма бастығы міндетін қосымша атқарды. Елдегі мұндай тәртіп Шыңжандағы алдыңғы қатарлы зиялы адамдар мен аз ұлттардың көрнекті қоғам және мәдениет қайраткерлерін тұтқындап түрмеге жабумен айналысты. Саяси қысым мен қуғындауға шыдамаған қазақтар Алтайдан ауа көшті. Тарихта «Кенжебек айдаған» деген атпен қалған қазақтардың алғашқы көші туралы Халифа Алтай өзінің «Алтайдан ауған ел»22 деген кітабында: « … 1933 жылғы әрі үлкен жұт, әрі жаугершіліктің салдарынан Алтай, Шіңгілдің халқы ауыр зардап шегеді. … Қилы заман, қиын өмір қыспағынан құтылмақ болып шұбырған тағы бір көш атамекеннен ауып, Құмыл аймағының Баркөл ауданына қарай бет алды» – деп жазады. Сондай-ақ, Елісхан батыр және Сауытбай, Секей, Атшыбай, Қожақын, Хасей, Аңғалбай, Мұқай, Мұнан бастаған 1935 жылдың наурыз айында Дөңбастау шекарасына бет алған көшті – екінші көш, 1936 жылы шекарадан өтіп, Ган’суда отырған Елісханға барып қосылған Зайып Ақыпұлы бастаған көшті – үшінші көш деп атап көрсетеді.
1939 жылы қыркүйекте Шэн Шицай моңғол, қазақ және қырғыз құрылтайын өткіземін деген сылтаумен осы ұлттардың өкілдерін Үрімжіге жинап, олардың бір бөлімін тұтқындап түрмеге жауып, қалғандарына елдің қолындағы қаруларын жинап беруге тапсырма берді. Аудандарда мылтық жинау комиссияларын құрып малшылардың қолдарындағы мылтықтарын үкіметке тапсыруға қысым жасалып, 1939 жылы желтоқсанда Алтайдағы белгілі діндар абыз ақын Ақыт Үлімжіұлы, 1940 жылы Іледегі көрнекті ақын, мәдениет қайраткері Таңжарық Жолдыұлы тұтқындалып түрмеге жабылды. Үкіметтің мұндай әрекеттері қазақтардың наразылығын туғызбай қоймады. Алтай аймағындағы және басқа да аудандардағы қазақтар бірқатар қарулы көтеріліс жасап, Елісхан және Зайып батырлар бастаған қазақ көші Тибет, Гималай, Үндістан, Пәкістан асып Түркияға келіп тұрақтайды. Профессор Әбдіуақап Қара ұсынып отырған деректі еңбек – осы көшті бастан-аяқ көріп, куәсі болған Қожан уәзір ақсақалдың айтқан деректі әңгімелері. Ғалым қазақтардың Түркияға көші туралы деректі әңгімені тақырыпшаларға бөліп, оқырманның қабылдауына жеңіл, әрі жүйелі етіп бере білген.
«Отбасы және балалық шақ», «Қотырақ Және Зуқа батырлар туралы», «Зор өкініш», «Ақ орыстарға жанашырлық», «Ғұлама Жақия молда», «Құсайын тәйжі туралы», «Құмыл көтерілісі», «Қытайдың Әліптің аулын қыруы», «Қаһарман қытай баласы», «Қожанияз Бен Кәсілің арасындағы келіспестік», «Дүнген жеріне өту», «Дөңбастау шайқасы», «Жау берілуде», «Қасым Батыр», «Дүнген жерінде», «Баркөлдегі қазақты құтқару» «Елісханды Секей Шаңияның құтқаруы», «Елісханның дүнген әскерін қыруы», «Дүнген жерінен көшу», «Қамза Жақияұлының Баркөлден қашып шығуы», «Тибет жерінде», «Зайып тейжі мен Секей шаңияның қайтыс болуы», «Елісхан бастаған көштің бізге қосылуы», «Тибеттіктермен қақтығысу», «Үндістан шекарасында», «Үндістанда қазақабад салу», «Қамза Жақияұлы мен атқарған істеріміз», «Пәкістанға көшу», «Түркияға көшу», «Малшылықтан ауылшаруашылығына бейімделу», «Ауданға мектеп салғызу», «Ыстамбұлда мәдени іс-шаралар», «Туған жерге 40 жылдан кейін саяхат», «Туған жерде сұраққа алыну» – деген тақырыпшаларда айтылған деректерде ұлт тарихының өз зерттеушісін күтіп тұрған өзекті мәселелері де суыртпақталып шыға береді.
Әлемге тарыдай шашылған қазақтың тарихы мен тағдырына қатысты бұл еңбек – Шығыс Түркістандағы Қытай губернаторларының саяси қысымы мен қуғындаулары, оған қазақтардың қарсылғы, үдере көшуі, халықтың басына түскен ауыр азап пен қайғылы күндер тарихы баяндалған, қазақ халқының ХХ ғасырдағы қасіретті тарихының тың дерек көзі болып табылады.
Данагүл Махат
тарих ғылымдарының докторы,
профессор
«Отырар кітапханасы» Ғылыми орталығы
директорының орынбасары
