Atalmysh makala Otandyq tapıxta qazaq handyǵynyń qalshtasý kezeni,onyń ishinde júmbaq tusy Alasha hanǵa baılanysty folklorlyq materıaldar karastyrady. Alasha han folklorlyq derekterde negizinen Shyńǵyshan dep sıpatalady, Folklorlyq derekter jazba jáne materıaldyq derektermen salystyrmaly qarastyrylady.
Qazaq handygy ataýynyń paıda bolýy “alash”, Alash han jáne Alynsha han ataýymen tyǵyz baIlanysta, búginde osy el tarıhyndagy ózekti máselelerdiń biri bolyp sanalatyn ataýlar Otandyq tarıhtyń jumbaq tustary bolyp otyr. Alasha han tarıhı shyńaıy tulǵa ma, ne bolmasa belgili bir laqap esim berilgen Deshti Qypshaq, Túrkistan aımaǵynda bılik qúrǵan beldi handardyń biri me? Osy atalmysh suraqtarǵa jaýap berý maqsatynda birneshe derek kózderine súıene otyryp aqıqatqa kóz júgIrtsek. Áıtse de, folklorlyq, jazba jáne arheologııalyq málimetterdiń jıyntyǵy bul suraqtyń túıini handardyń basy Shyńǵyshan degen jaýap qatady.
BúgIngI tańǵa deıin, álem tarıhynda ózekti oryn alǵan tulǵanyń, ıaǵnı Shyńǵyshannyń el tarıhyndagy handar shejiresiniń basy, qazaq halqynyń bir týdyń astyna toǵysqan ýaqyty júmbaq kúıinde kelý sebebi birshama oryndy, sebebi mońǵol dáýirI bIzdiń elimizde I ǵana Otandyq tarıhta zerttelmegen kezeń. Biraq munyń esesine orys jylnamalarymen jáne eýropalyq saıahatshylar men mıssıonerlerdIń Ị jazbalarymen qatar naq sol músylman j derektemelerinde Eýrazııa dalasyndaǵy Altyn Orda Î týraly neǵurlym egjeı-tegjeı derekter saqtalǵan. I [1,9 b.] Osy derekterdi talqylaı otyryp, bizder tarıh
Į betgerindegi kúni búginge deıin syry ashylmaı kele I
1 Ị
Ì jatqan suraqtarǵa bálkim jaýap tabamyz, Degenmen, osy kezeńge oraı nakty tarıhı boljam aıtylmaǵan. Osy taqyryp tóńireginde elimizde birde-bir doktorlyq dıssertaııa qorǵalmaǵan, bul ózekti másele búgingI tańda naqty jaýabyn tapsa Qazaq handyǵynyń tarıhı hronologııalyq sheńberi 550 jyldyq handyk tarıhpen shektelmee pe edI.
Degenmen, Alash hannyń Shyńǵyshan ekendigi el ańyzdarynda ashyq aıtyldy. Kezińde ǵulama ǵalym Qanysh Sátbaev Edige batyr týraly 1927 jyly zertteýinde “…teginde Alasha han dep el ayzy ataqgy Shyńǵyshandy aıtyp júrýi de múmkin” dece, 1941 jylǵy maqalasynda Alasha han dep júrgenimiz Shyńǵyshan ekeniń kesip aıtty [2,118 b.].
Otandyq orta ǵasyrlar tarıhyn ózimizden buryn, erterek zerttegen orys tarıhshylary Alash hannyń Shyńǵyshan ekendigin sonaý XIX-XX ǵasyrlardyń basynda naqty senimmen qazaqtar Shyńǵyshannyń urpaǵy, mońǵoldar bulardy jer betinen joıýymyz kerek, degen kezqarasta bolgan[2, 118 6.].
Erıne tarıhta Alynsha, Alash, Alasha ataylapy bip atay ma degen túsinikte bar. Əıtce de, derek ĸøzdepi múlde ezgeshe syr ıeptedi. Onda bizdep osy ataýlardyń er qaısysyn dara taldap ĸepceĸ. Degenmen, qazaq shejiresiniń basy Alynsha atyy boldy.
Bỉpinshi Alynsha túıini – Alynsha hannyń zamanyn, shamacy ańyzǵa arqaý bolǵan zaman. ¥ly dalany arııa, týr, qııan taıpalapy jaılaǵan b.z.d. III- II myń jyldyĸtap, nemece odan epte úndi-evropalyq taıpalardyń ¥ly daladan batysqa qonys aỵdapatyn (b.z.d IV-III myńjyldyqtar) mezgili. Ne bolmaca, VII- VIII ǵasyrlarda ómir súrgen túrki rýlarynyń negizin kalaýshylardyń biri Alynsha han, Núh paıǵambardyń 8-shI urpaǵy degen gújyrymdar da bar.
XIV ǵasyrdyń ortasynda parsy jerinde jazylǵan “Jamıǵ-at taýarıh” eńbeginde túrik-mońǵol etnostarynyń eń kóne bastaýlaryn ańyzdar men jazba derekterge súıene otyryp tamasha baıandaıdy. Kon jaǵdaıda Rashıd ad-dınniń aıtýynsha túrik- mońǵol halyqtaryna qatysty kóp derekterdi ol belgipi ipejireshilerden, sonyń ishInde ataqty Bolat- chıńsannan alǵan: “…tıýrkı nazyvalı ı prodoljaıýt nazyvat IafetaByldja-xanom (Abyldja hanom) ı dostoverno ne znaıýt, byl lı etot Byldja-xan (Abyldja-xan) synom Noıa ılı ego vnýkom, no vse onı shodıatsıa na tom, chto on byl ız ego roda ı blızok k nemý po vremenı. Vse mongoly, plemena tıýrkov ı vse kochevnıkı proıshodıat ot ego roda. Ý Byldja (Abyldja)-xana byl syn po ımenı Dıb-Iaĸỵı (Dıb- Baĸyı)” [3, 2 b.].
Ábilǵazy Bahadúr hannyń “Túrik shejiresin” Taýrattyń ańyzdarynan bastaıdy, sáti túsken jerlerde el aýzynda saqtalǵan túrik halyqtarynyń óz derekterin de qosyp jibergen. Ábilǵazynyń aıtýy boıynsha Alasha (Alynsha) han IafettIń zamandasy emes, onyń altynıiy urpaǵy: Iafet – TúrIk – Tútik – Elshehan – Dıb Bakýı – Kıik han – Alasha han (Alynsha).Alynsha hannyń el bılegen zamany týraly mynadaı ańyzdardy óz eńbegine keltirgen: “Alancha-han mnogo let pravıl gosýdarstvom. So vremenı Noıa – Mır emý! – do vremenı Alancha-xana vse potomkı Iafeta bylı mýsýlmane; prı Alanche ıýrt ýlýchshılsıa, narod sdelalsıa bogache… voznıklo ıdolopoklonstvo.ÝAlancha-xana bylo dva syna- blıznea: starshemý ımıa bylo Tatar, mladshemý – Mongol. Alancha-han, kogda sostarılsıa, razdelıl svoı vladenııa mejdý synovıamı. Oba brata provelı jızn v blagopolýchıı ı schaste, ne delaıa drýg drýgý hýdogo” [3, 3 b.]. BIzderdiń osy tusta túıetinimiz, Alynsha han ataýynyń Shyńǵyshanǵa taǵylý cebebĩ, ol Ábilǵazy Bahadúr hannyń “TúrIk shejiresin”: “Búl Alasha hannan buryn qazaq el bolyp, jurt bolyp kózge kórinip, aýyzǵa ilingen emes. О́z aldyna otaý tikken emes. Ár jurtqa qońsy bolyp júrgen” dep baıandaıtynyndaı, ári Alynshany Túriktiń besinshi urpaǵy, Mońǵol men Tatardyń atasy dep baıandaı, osy túrki, mońǵol- tatar taıpalarynyń shyǵý tegin bir qylyp kórsetýi, túrki, mońǵol-tatar taıpalaryn qaıta bir týdyń astyna toptastyrǵan Shyńgyshan Alasha ataýyn halyq bermeske kimder kepil.
Ekinshi Alash, Alasha han túıini -Qazaqgyń belgili shejireshisi Q.Halıd eńbeginiń Alasha ataýyna baılanysty bipînshi ýájinde baǵzylardyń aıtýy boıynsha Alash pen Alasha atanǵanyn. Alasha han jalpy handardyń basy, mongol men tatardyń atasy ekenin aıta kelip:
Alash Alash bolǵanda, Alynsha han bolǵanda. Qazaq, kalmaq noǵaılar Bári sonda bir bolǵan Yntymaǵy jarasyp, Jaıkun kóldeı baı bolǵan. Edil, Jaıyq, Oralǵa. Ortan kóldeı jaıylǵan. О́zbek han, Jánibek han ólgen soń. El ishine jik túsIp, Úsh bólek bolyp aırylǵan, Kazak, noǵaı qúbylada. Musylmanǵa jan tartyp, Din úshin qatgy qaıǵyrǵan, Qapmaq, mańǵul bólinip, Kápirligi bilinip, Kúnshyǵysqa qaırylǵan, Ishin býdy sonda kep,
Altaıdy meken jaı qylǵan”-dep bastalatyn eski jyrdyń bir úlgisin keltiredi [4, 55 b.]. Kóne jyrda anǵarǵanymyzdaı, muqııat zer salsaq, onda mońǵol dáýiri baıandalynatyny ańǵarylady. Iaǵnı Alasha handardyń basy bolsa, bul tusta bálkim Shyńǵyshan bolýy ábden múmkin, sebebi, kazaq dalasynda handyq múragerlikpen tek Shyńǵyshan urpaqtaryna ǵana tıesili boldy.
El ishinde Alash, Alasha hanǵa qatysty bir – birimen úndes ańyzdar oryn alǵany málim, onyń birneshe úlgisine qatysty nusqasyna toqgalsaq, onda Bul ańyzdar Shyńǵyshan men Joshy hanǵa baǵyttalǵany kerinedi. Sebebi, ekI uly hannyń da dýnıege kelip handyq qurýy úlesIp, qupııa tustary ańyzben kómkerIlip urpaqtan-úrpakqa jetken. Qaı kazaqty alsańyzda óziniń shyǵý tarıhyn, shejIresin Alash, Alasha hanmen sabaktastyrady.
Endi bizder alash, alasha ataýlarynyń mazmuny men paıda bolý tarıhyna únilsek. Árıne bul taqyryp kóptegen ǵalshdardyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrǵan, sońyn ishinde XX ǵasyr basyndaǵy qazaq ıntellıgenııasynyń bergen málimetine únilsek.
Shyńǵyshan shapkynshylyǵy onyń qatIgezdigI barsha adamzatqa aıan boldy. Halel Dosmuhamedov: Oral oblysynda, – dep jazdy ol, Ýralskı kazachı voınskaǵa qaraǵan qalmaqgar bar… qalmaqga “alash” degen sóz bar, qazaqsha maǵynasy-oltirgish, aıamaýshy, jaýger” dep[5, 173 b.]. M.H. Dýlatı eńbeginde mońǵol tilInde “alachı”- “óltirgish”, ıaǵnı “óltirgish han” han degen uǵym beredi. Talas Omapbeĸov Alasha handy qazak zııaly kaýymynyń kózqarasyn Ahmethanmen baılanystyrady.
Alash dep qalmaqtar jaqtyrmaǵan orynda aıtady. Jany ashymaı haıýanattardy kóp óltire beretIn ańshylardy da qalmaqtar “Alash” dep ataıdy [5, 173 6.Ĵ. Shyńǵyshan Joshynyń elimi ańshylyqta bolýy saldary ekenIn kórsetip, bálkim koz boıaýshylyk maqsatpen be, áıteýir óz kinásin jýyp- shaıý bolar, ol jar qazǵyzyp Joshynyń qazasyna sebep boldy degen syltaýmen qulandy tolyqtaı qyryp, asqan aıýandyq kórsetti. Shyńǵyshanǵa Joshynyń qypshaqtardy jaǵymdy kórip, onyń jaýgershilik saıasatyn qoldaýyn bas tartýy, onyń ólimIne negizgi sebep boldy.
Ábdikárim Hasenov mońǵol jerInde shyń máninde kimnin ústemdik jasaǵanyn bylaı túsindIredi:”mońǵol ımperııasy dáýirlegen tusta dýlat taıpasy óziniń ejelgi qońysynda Tashkent irgesi, Shyryq, Talas, Shý ózeńderiniń boıynda otyrǵan. Ata-baba dástúr-saltgarynyń quryp ketpeýin kezdegen dýlat О́rtóbe bı, Shaǵataı hannyń naıman Ketbuǵy bı men úısin Maıqy bı, qońyrat Seıgel bı Shyńǵyshannyń qyzmetine kiredi” [5, 42 b.]. Úısinniń Maıqy bıi jáne de birneshe qazaq bıleri Qyzyl Arystannyń on eki jasar “ala balasyn” kezdestirip, keıInen Alash dep han kótrgeniń Máshhúr Júsip shejiresi baıandaıdy. Alash uǵymyn, Shyńǵyshan atymen almastyrýy qısyndy, sebebi Shyńǵyshan mazaryn jarııalaýǵa tıym boldy. Iaǵnı onyń urpaqtaryna Shyńǵyshannyń ósıetIn oryndaýy mindetteldi. Sodan da bolar, handardyń basy Shyńǵyshan esimi halyq arasynda “Alash” (óltirýshi) degen laqap ataýmen ataldy. Jáne tatar, mońǵol shejīpeci boıynsha Alyncha, tatar men mońǵoldyń atasy delinedI, ıaǵnı Alynshy, Alash ataýlarynyń mazmuny jáne atalýy uqsas bolýy epîde osy mıftIk tulǵany qalyptastyrdy degen tujyrymdamyz. Qazaq elinde Alasha handy memlekettiń sımvoly qylyp alý, týystyq ıdeologııasyn soǵan bekItý jas Qazaq memleketine mykty irgetas jasap berdi. О́te kúrdeli rýlyq quramy bar qazaq halqy úshin Alasha han taptyrmas negiz boldy.
Al qazaktaShaǵataılyq Ahmethandy qalmaktardyń Alashy dep ataýy sebebi, onyń da burynǵy Shgńǵyshan jasaǵan qatigezdigimen epeĸshelenỉp, qaıtalanýymen aıtylýy múmkin [5, 173 b.]. Bul tusta túıetinimiz Shyńǵyshannyń áskeriniń negizgi kópshiligin túrki jurty kuraganyń jaqsy bilemiz. Jáne de Alashanyń tusynda Qurbanǵalı Halıttiń keltIrgen kóne jyr shýmakdarynda qazaq, qalmaq, noǵaılardyń, mońǵol, tatardyń bir bolǵanyń baıandaıdy. Iaǵnı bul Ahmethannan erterek bolǵan tarıhı jaǵdaı,
Kishi júz qazaǵynyń ertegi sykyldy sez: Alashy han degen han tusynda alapes bapatýsa, dalaǵaaparyp tastapty dep Shákárim Qujaıberdıev kishi júzdegi alshyn rýynyń shyǵýyna qatysty ańyzdy aıtyp ony teriske shyǵarady [6, 70 b.]. “Túgel sózdińtúbi 6ip,τγπ atasy Maıqy bı” demekshi barlyq qazaq ańyzdary men shejireleri ala bala, alash uǵymynyń tońireginde toptasady. “Aqsaq kulan” ańyzyńda Joshynyń ákesi Alash dep sıpattalatyny bar. Joǵaryda kersetkenimizdeı Shyńǵyshan men Joshynyń dúnıege kelýi birshama jumbaq kúıinde boldy, sebebi eki uly handy da han kóterýde olardy moıyndamaý oryn aldy. Iaǵnı alalady.
Alasha han týraly jınaqtalǵan derek ańyzdardyń kóptegen nusqalaryn salastyra kele, M.J. Kópeıuly jazbasyn eń tolyq núsqasy dep taptyq:
”Del on eki jasynda bala Maıky bıdiń balasy Úısinge oqgaı ushyrap kez bolypty. Oǵan bIr aýyz til qatpaıdy. Ún-tún joqqala beredi. Úısin úıine barǵan soń, Maıqy bıge sóılepti: “BIr aǵashtyń kóleńkesinde jas balany kórdim. Aı dese aýzy bar, kún dese kózi bar, kórgen kisi qyzyǵyp, bIr qasyq sýmen jutyp jibererlik. Jalǵyz aıyby tilI joq” – depti.
Maıqy bı ózi aqsaq eken. О́mir boıy arbamen júredi eken. Arbasyn kólikke jektirmeı, jaıaý kisige tartqyzady eken. MenI arbamen alyp baryńdar, ony men kóreıin – depti. Bala Maıqy bıdi kórgennen- aqushyp tura kelip: “Assalaýmaǵalaıkúm, han bitkennIńqazyǵy, buqara jurtgyń azyǵy” – dep sálem berIpti.- Ýaǵaláıkúmessálem, ámse aman bol, balam. Bolaıyn dep turǵan ul ekensiń, qolyna alyp salýshynyń joqtyǵynan kem bolyp tur ekensiń.- Kel, balam, qasyma min – dep arbasyna mingizip alyp, úıine alyp kelip, tórt kel oshaqqazdyryp, tý bıe soıdyryp, tómengi eldi shaqyrady. Ala bıe soıdyryp, aımak eldi shaqyrady. “Erdiń eri, egeýdiń synyǵy” dep balasy Úısindi bas qylyp júz jigIt qosyp beredi.- Qara taýdan arman karaı asyńdar, ¥lytay, Kishi taý degen taýlar bar. Qarakeńgir, Jezdikeńgir, Qudaıberdi degen jerlerge baryp, irge teýip, salyq salyńdar. Aq naızanyńushymen, aq bilektiń kúshimen el bolýdy, jurt bolýdy oılańdar. Kúnderdiń kúninde osy bala han bolady. Sender qarasha bolasyńdar. “Han ádil bolsa, qarashasy tabandy bolsa, kara jerden keme júrgizedi” degen dep batasyn berip, júrgizip jiberIpti. Aqtaý, Ortaýdan asyp, Shý men Sarysýdan kekteı ótip, Maıqy bıdIń aıtqan jerine kelIp, uıqyny buzyp jylqy aldy, kúımeni buzyp qyz aldy. Ƙosh eldi jónekeı aldy, ereýil eldi otyrgan jerinde shapty, О́z aldyna mal maldanyp, jan jandanyp úıli- barandy boldy. Satýsyz dúnıe, qalyńsyz qatyn ala bastaǵan soń, el bolmasqa nemene. Bulardyń mundaı bolǵanyn baıaǵy Qyzyl Arystan han estıdi. Qotan, Qoǵam, Qońdyger, Qoban, Maıky bılerge elshi jIberedI.- Meniń balamdy jigit-jeleń berip jeliktirip jibergeni nesi. Balamdy ózIme ákep bersin. Menen qalaǵanyn alsyn – dep. Sonan soń bular Qotanuly Bolatty júz jigitpen jiberedi. Sender baryp shaqyryp kelińder – dep.Bular kelgen soń burynǵy kelgender: “Qaıt degen sózdI aıtpańdar, ózderiń de qaıtpavdar” deıdi. Aty bestisInde kartaıatyn, Jigiti jıyrma besInde kartaıatyn, Kók shóptI julǵannan basqa isi jok, Erkegi at bolatyn, urǵaipysy jat bolatyn, Tymakty taqııaǵa aıyrbastaıtyn, Tary men bıdaıdyń nanyn jegenge, Jaýmen kójenIń sýyn Ishkenge qutyratyn, Bódenenin, bir sanyn jegenge kúpti bolatyn, Sarttyń jaz bolsa tuzyn, qys bolsa otyny men kómirin tasyǵannan baska kyzyǵy joq jerde ne aqylaryńqaldy? – degen soń: – Ras-aý, ras – dep shaqyra kelgender de qaıtpaı qalyp qoıypty. Qyzyl Arystan han qaıta-qaıta kisi jiberip bolmaǵan so ń, Qoǵam uly Alshyndy bas qylyp júz kisimen taǵy jiberedI. Oh úsh aqsaqal qosty. Ecen sany úsh júz on úshke jetse, dúnıe júzI jıylsa da betine shydamaıdy degen. “Túgel sezdiń túbi bir, túp atasy Maıqy bı” atalǵan kisi osy bolsa kerek. Bular endi el bolǵanymyzdy jurt kezine túsireıIk dep, baıaǵy ala balany alashaǵa salyp, Úly taýdyń basyna alashamen kóterip shyǵaryp han saılapty. Oǵan “Alasha han” dep at qoıdy. Bastapqy birge kelgen júz jigIttiń bastyǵy – Úısin. Bul Úly júz Úısin dep ataldy. Túpqazyǵy – Salyqshy. Jaýǵa shapqanda bular shappasyn. Tas-túıin bolyp tursyn depti. Ortada kelgen júz jigittiń bastyǵy Bolat koja. Buǵan Orta júz dep at qoıysypty. Bul Orta júz tosqaýylshy orta býynda júrsin. Hannyń baqtashysy bolsyn depti. Bul Orta júz “Aq jol” atansyn deıdi. Sońǵy kelgen jigitterdiń basshysy – Alshyn. Jaýdan beti qaıtpaıtyn jaýjúrek, qarsy aldynda júrip jan qadirin bilmeıtin, bular kezýilshI bolyp, eń aldynda júrip jaýga shabatyn bolsyn. Buǵan Kishi júz “Alshyn” dep at koıdy. Qazaqtyńúsh júz atalǵan jeri osy”. Qazaq aýyz ádebıetinde jıi kezdesetin, ańyz- hıkaıalarynan belgili, kemeńger Maıqy bı Alasha hannyń alǵashqy ustazy, jetekshisi, qamqory. Ańyz mazmunyna qaraǵanda “Maıqy bı ózi aqsaq eken. О́mir boıy arbamen júredi eken. Arbasyn kólikke jektirmeı, jaıaý kisige tartqyzady eken”. Bul da ańyzdyń kóneligine dálel degen oıdamyz. Maıqy bıdIń núsqaýymen Alasha hannyń kelgen jeri Sary arqa. Júz jigitti janyna kosyp berip Maıqy bıdiń aıtqan sózi “Qara taýdan árman asyńdar, Ulytaý, Kishitaý degen taýlar bar, Qarakeńgir, Jezdikeńgir, Qudaıberli degen jerlerge baryp, irge teýIp, salyk salyńdar”. Bul ataýlardyń bári de ózimizge tanys Sary arqanyń eń bir qasıetti, kóne oryndary. Shejirede “salyq salyńdar” degen sez qonys sal, turakda degen maǵynany bildiredi.
M.J. Kópeıuly “alash” degen sózdiń maǵynasyna asa kóńil beledi.”Alash” degen atty uranǵa qoıyp, jaýǵa shapqanda “Alash-Alash” dep shabyńdar, “Alash” demegendi ákeń de bolsa uryp jyǵa bepindep”,-dep bata qylysty:
-Keshe Alash, Alash bolǵanda,
Alasha han bolǵanda,
Úıimiz aǵash bolǵanda,
¥panymyz Alash bolǵanda,
Úsh júzdiń balasy qazaq emes pe edik?! -dep aıtylǵan sez sodan qalǵan” [7, 48]. Shejire qazaq etnosynyń bastaýyn Alasha hanmen baılanystyrady.
Buny bizder ańyzdaǵy kórsetken Qyzyl Arystan Ulytaýda qońystańǵan ala balasynyń er jetip batyr bolǵany týraly habardar bolyp, onyń ózinen kek alama dep úreılenip, elge qaıtarýdyń qamyn oılap, júz – júzden ásker jibergende qaıtpaı Ulytaýda han shatyryn kóterýI, Joshynyń Ordasy bolǵany zatgaı jene jazba derekter boıynsha málim. Qalaı degenmen de Alasha han týraly ańyz keń baıtaq qazaq dalasynyń qaı túkpirinde bolsa da belgili. Qaı qazaktan shejipecỉne úńilseńIzde ata-tegin Alasha han zamanynan alyp keledi.
Máshúr Júsip jazbasynda, orta ǵasyrlyq jazba derekterin qarap otyrsaq Qarahan dáýirinde qarluqtardyń negizgi bólIgin Qyzyl Arystan han basqarǵan. “Bul Alasha hannan buryn qazaq el bolyp, jurt bolyp kózge kórinip, aýyzǵa ilingen emes. О́z aldyna otaý tikken emes. Ár jurtqa qońsy bolyp júrgen”- dep paıymdaıdy. Maıqy bı mıftIk beıne dep paıymdalǵanymen de, Shyńǵyshandy han taǵaıyndaýshy, Joshy hannyń aqylshysy Maıqy bı dep baıandalatyn derekter bar. BálkIm Maıqy bı dep dana qarııany ataǵan bolar, sebebi eki kezevde ómir súrgen atalmysh Maıqy bı Shyńǵyshannan kútken múitiniń baıansyz bolyp, eldIktiń bastamasyn Joshyddan kútip, ony da keıinen ózge bılerdiń qoldaýymen han kóterip, el bolýdyń kamyn jasaýy múmkin. Sebebi Shyńǵyshan Joshyǵa Soltústikke qypshaqtarǵa shapqynshylyq jasaýdy buıyrǵan bolatyn. Joǵaryda kórsetkenimizdeı onyń kóshpeli kypshaq jurtyn unamdy kerip shapqynshylyq jasaýdan bas tartýy Joshynyń olimine ákeldI dedik, Qyzgl Arystannyń apa baladan úreılenýi o ryndy, cebebi Joshy Shyńǵyshannyń sol tústaǵy qaýipti jaýyna aınaldy. Shyńǵyshan Joshynyń derbes bılIgi Shyńǵyshan ımperııasynyń álsireýine, shapqynshylyǵynyń toqtaýyna sebep bolatyndyǵynan úreılendi. Joǵarydaǵy kórestilgen ańyz ben kóne jyr jýmaqtary bir birimen úlesip jatyr.
Endi sol Qyzyl Arysta beınesi shyńdyǵynda tarıhı túlǵa ma degen tujyrym bar? Sebebi, Ábilǵazynyń “Shejire-ı túrk” atty shyǵarmasynda Shyńǵyshannyń túriktiń Qarahannan taraǵan urpak ekenin, óz kitabyn jazarda kóptegen ejelgi tarıhty paıdalanǵanyn, aldynda 18 býma eńbek jatqanyn aıtady. ÚlytaýóńiriShyńǵyshan úshin jat ólke, ógeı aımaq bolmaǵan. Ony Ábilǵazy jazǵan myna joldan baıqaýǵa bolady: “Qarahan atasynan keıin búkil elge patsha boldy. Qazirgi ¥lytay jáne Kishitaý degenderdi ol kezde Ertaǵy jáne Kertaǵy dep ataıtyn. Ol taylapdí jaılar edI, qysta Qarakum men Syrdyń jaǵasyn qystar edi”. Búl málimet Qadyrǵalı Jalaıyrıdiń “Shejireler jınaǵynda” da bar.
Iaǵnı, Shyńǵyshannyń máıiti jat jede jatqan joq, óziniń eski jurtynda, túrikterdIń ejelgi mekeninde. El shataspaıdy, belgI joǵalmaıdy, eske uzaq saqtalady demekshi, Alasha hannyń da, Joshynyń da, Dombaýyldyń da mazarlarynyń mańyna keıingi etken zamandarda qanshama jaqsylar jerlendi, alaıda halyq olardyn attaryn umytty, tek olardyń jadynda ejelden qalyptasqan ataýlar ǵana qaldy [2,117-125].
Shákárim Qúdaıberdi úly: “Arǵyndar Shyńǵyshanǵa soǵyspaı qaraǵan shyǵar” – bul pikir durys bolsa kerek. Erep qarluq Arsylan qaǵan Shyńǵys hanmen beıbit til tabysqany ras bolsa, onda ol da ras. ApFyndapdĭ qarahan ıelikteriniń quramynda kábinese apry qarluk atanyp jýrgen ýaqyty osy sııaqgy [6, 82
b.]. Shejire men jazba derekgerdiń shatasgyratyn tusy “alty san alash” uǵymy.Al Múratqan Qanı “Qazaqgyń kóne tarıhy” eńbeginde Aq Orda quramyna kirgen taıpalardyń ishińdegI alty arys el – qypshaq, jalaıyr, naıman, qońyrat, qarakesek, (arǵyn) alshyndar- Shynryshannyń batysqa jasaǵan joryǵynyń alǵashqy kezinde- aq “alty san alash” degen atpen Joshy ulysyna engen [8, 210 b.]. Al shejire derekteri kórsetip otyrǵandaı arǵyn taıpalarynyń soǵyssyz Shyńǵyshanǵa kosylǵanyn ári áskeriniń qatarynda bolǵany málimdelinedi. Sońdaǵy Qyzyl Arsylan Shyńǵyshannyń ákesi bolýy ábden múmkin. Sebebi, kórsetkenimizdeı Shyńǵyshan da óz eline buǵaı deıin Joshynyń taǵdyryn basynan keshken bolatyn. Al qazaqtyń Maıqy bı bastaǵan toby Shyńǵyshandy derekterde kezdesetindeı on eki jasynda taýyp ony han bolýǵa ázirleıtindigi kórsetiledi. Ábilǵazy Bahadúr hannyń shejiresinde Shyńǵyshan on úsh jasynda han kóterilgendigi baıandalady. Sebebi, osy tústa Shyńǵyshan elden kýylyp kvmekke muqgaj bolatyn. Shyńǵyshandy bálkim óz yryqynda júrgizýge umtylǵan Maıky bı bastaǵan top keıin kele bul múmkindikten aıryldy. Ańyzdaǵy Qyzyl Arystan beınesi, keı tusta Shyńǵyshan beınesimen de almasyp jatatyndaı kórinis beredi.
Alasha han týraly ańyzdardyń birneshe úlgisin Sh.Ýálıhanov ta el aýzynan jazyp alyp, olarǵa óte joǵary baǵa bergen. Shoqan jalpy qazaq ańyzdaryna qatysty makalasynda, olardyń tarıhı oqıǵalardy naq baıandaıtynyn, shynshyldyǵyn erekshe atap ótedi [9, 148-166 b.]. Sh.Ýálıhanov jazyp alǵan ańyzdaǵy birerekshelik Alasha han ataýynyń kone zamanda paıda bolyp, keıinnen osy aımaqta birikken qazak jurtynyń arǵE atasy Alashtyń esimimen han taǵaıyndap, eldi alash atap qazaq halqynyń basyn bir týdyń astyna jıǵan.
Elimizdiń etnotarıhynyń bilgiri Aqseleý Seıdinbek Alasha han jaıly belgỉli áńgimelerdi saralap – saraptaı kele bylaı dep jazdy: “Jalpy tarıhı derekter biroıǵakaldyrady. Kópshilikke belgili, Joshy han ólgen soń arada tórt-bes aı ótkende Shyńǵyshan da dúnıe salǵan ǵoı. Joshynyń denesiniń Ulytaý irgesinde jerlengeni tarıhı shyńdyk. Al Joshy elgende Shyńǵys hannyń sol óńirdi jaılap otyrǵany da kúmán týdyrmaıdy. Endeshe Shyńǵys hannyń súıegin myńdaǵan shaqyrym jerdegi Qaraqorymnan nemese Qytaı jerinen izdeýdiń qısyny qalaı degen oı keledi. Al mońǵol handary mindetti túrde Qaraqorymǵa jerlendi deýdIń qısyny taǵy da joq, bul oraıda JoshynyńUlytaýǵa. Baiýdyń Saraıshyqkajerlengeniń aıtsada bolady” [2,117-118 6.]. Al qazaq shejipecindegi handardyń basy bolmaca Orda Ejen deceĸ onyń da mazapy ¥lytayda ornalasqan, ĸeıinri kazak xandapyna toktalsaq Kepeı, Jánibek, Qasym, Haqnazar han mazaplapy da melim. Tarıhtagy beımelim han basy mazaplapy ol Alash mazapy, ony han shejipecindegi Tatar men Mońǵoldyń atasy Alynsha han mazapy deceĸ VĪI-VSh ǵasyrlarda qaza tapqan hanǵa XIII-XlV ǵasyrlarda mazar turǵyzdy deýi, onyń ishinde bul kezende ótken handyqgy dáripteý múlde qısyńsyz,
Endi bizder Alasha han mazarynyyń ereksheligine toqtalsak, árıne mazar Joshy han mazargnan erterek salyńǵan, Alasha han ecĸeptĸishíní bitim – túlǵasy da, kórkemdelý tásili de álgi kurlystardan múldem bólek, baska talǵammen salyńǵan. О́z tóńiregindegi eskertkish qurlystarǵa qaraǵanda bul qurylys meıilInshe tyń tásilmen qalanǵan. Osy kesenege alǵash qazba jumysyn júrgizýshi Á.H. Marǵulan ǵımarat ishindegi múrdeni qazý barysynda 5 kg shyny tapqan. Munyń ózi kók tústi pir tutqan, kók táńirge tabynǵan kóshpeliler dástúrImen salyńǵan belgi ekeniń eskergende [10, 81 b.]. Alash han kesenesiniń mongol dáýiri Shyńǵyshan kezeńine jatatyndyǵyn dáleldeıdi.
Shyńǵyshannyń HSh ǵ. qytaı mınıatıýrassynda beınelengen beınesi men Alasha han mazarynan qazyp alynǵan múrdenIń bas súıegi boıynsha onda jerlengen máıittiń M.M.Gerasımov zerthanasynda qaıta qalpyna keltirgen bet álpeti bir beıneni menzeıdI.
Joshy han mazary ondaǵy jerlengen máıittiń oń qolynyń joqtyǵy, basynyń tasqa jarylyp, omyrtqasynyń syńǵany “Aksaq qúlan” ańyzyndaǵy beınege keledI, degenmen Joshy han 46 jasynda qaza tapty delInse, antropologııalyq zertgeýler máıitgiń jas mólsherin 70-73 jas dep keltiredi. [10, 119 b.].
Qulaıa ana mazary Joshy handy óltirý jaıyndaǵy qupııa jarlyqtyń oryndalýyn basqarǵan Shyńǵyshannyń kúıine arnalǵany jaıynda ańyzda aıtylady. Sondyqtan “Aqsaq kulan” kúıi Joshy hannyń ólimin jetkize otyryp, sol ólim jazasyn oryndaýshy jaıynda da maǵlumat beredi [11,186.].
Qorytyndylaı kele, ańyzdaǵy ala bala beınesi Alasha ataýymen beınelenýi ábden qısyndy. Iaǵnı Alash han úǵymy-óltirgish han uǵymyn berse. Alasha- alalaý, alabalabeınesindegi Shyńǵyshannyń kúmándi balasy Joshy han degen qorytyndydamyz. Al alash eli osy Shyńǵyshannyń sońynan ergen júrty, áskeri bolýy joǵaryda kórsetilgen derekter aıǵaq.
Osy kezeńge deıin tarıhshylar qazaq ańyzdarynyń dáleldi jobasyn joqqa shyǵarýymen bolsa, endi qaıta oralý qajettiligi sózsiz. SebebI, Alasha han tek mıftik beıne emes – ol birneshe myń jyl boıy kóshpeli túrik-muńǵyl jurtynyń basyn qosyp, al qazaq eli úshin eldikti qaıta jańǵyrtýshy, jańasha bastamasy. Alynsha zamanynan keıin túrki- mańǵol jurtynyń basyn qaıta biriktirgen Shyńǵyshan boldy. Aqsaq Temir Ulytaýda bolǵany týraly Altynshoqy taýynda tasqa qashap belgi qaldyrýynyń ózi, onyń tarıhı mańyzdy aımaq ekendigInIń dáleli. Shyńǵyshannyń ólimI barsha jurtqa málim boldy. Ony estimeý, kóz kórgenniń, qulak estigenniń bdri sol sátte jer jastandy degenge kim kepil. Ýaqyt óte Shyńǵyshannyń esimin atap kúmbez ketermese de, astarlap ataý berýi shyńdyqqa jakyn. Álem tarıhyndaǵy uly han Shyńǵyshan búginde Alash degen atpen elimizdiń ¥ly dalasynda jerlendi. Shyńǵyshannyń jerlengen jeri beımálim bolsa, qazaqty bIr týdyń astyna toptastyrǵan kóshpeli jurttyń uly patshasy Alasha hannyń kim ekendigi belgisiz degen qısynǵa sıady ma? Atalmysh eki hannyń ataýy da biri álem tarıhyn ekinshi biri qazaq tarıhyna jańa baǵyt, bastama berdi. Otan tarıhynda Shyńǵyshan ataýy jáne onyń urpaqtary shejire kózerinde Alasha han jáne Alasha han urpaqtary dep atalady. Al, ózderiniz biletindeı qazaq handary tek Shyńǵyshan urpaqtarynan ǵana bolýǵa mindetti.
Ádebıetter tizimi:
- Tursyn Sýltanov. Altyn Orda. Eýrazııa dalasyndaǵy Shyńǵyshan urpaqtarynyń memleketi- Almaty: Mektep, 2011.-176 b.
- Ahmetov Qýanysh. ¥lytay. Astana: “Folıant” baspasy, 2006. – 344 bet. “Meniń Otanym – Qazaqstan” serııasy.
- Atamyz Alash týraly. Qazaq rý. Halyqaralyq qazaq server!. Rejım obraщenııa – http:/ ∕www. kazakh .ru∕talk∕mmess .phtml? idt=97248
- Halıd Qurbanǵalı. Taýarıh hamsa (bes tarıh). -Almaty: Qazaqstan, 1992.228- b,
- Omarbekov T., Omarbekov Sh. Qazaqstan tarıhyna jáne tarıhnamasyna ulttyq kózqarasy. Almaty: Qazaq ýnıversıtet!, 2001.- 156 b.
- K⅛daıbepdi uly Sh.K. Túrik, qarǵyz-qazaq hám handar shejipecĩ. 2-shi bas. tolyq. – Astana: “Altyn ĸítap”, 2007.-270 δ. – (Qazaq etnografııasynyń kitaphanasy, 28-shi tom).
- Kópeıuly M.-J. Qazaq shejiresi. Almaty, 1993.
- Qazaqtyń kóne tarıhy/ Daıyndaǵan M. Qanı.-Almaty: Jalyn, 1993.-400 b.
- Valıhanov Ch.Ch. Kırgızskoe rodoslovıe // Sobr. soch. v 5 t., t.2. Alma-Ata, 1985, s.166.
- Apshabeĸov T.T., Jumabekov J.A., Tóleýov T.S, ¥lytay – Nura óńirlerIniń tarıhı-mádenı eskertkishteri. Qaraǵandy: Glasır, 2007. – 250 b.
- Kıeli ¥lytay. Sakralnyı mır Ýlytaý, Fotoalbom/ Kurast. B.Qojahmetov, E.R.Ýsmanov. – Almaty: “Arys” baspasy, 2011, – 32 bet.
1 pikir