Нәбижан МҰҚАМЕТХАНҰЛЫ,
Тарих ғылымдарының докторы,
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
халықаралық қатынастар факультетінің профессоры
Қазақ – ұзақ тарихы, шұғылалы мәдениті бар байырғы халықтардың бірі.
Оның этногенезі осынау кең-байтақ Еуразия сахарасында ерте заманда өмір
сүрген көптеген ру-тайпалардан бастау алып, мыңдаған жылдар бойы өзара
сіңісу, біртұтастану, ыдырау, қайта бірігу барысында бір-бірімен етене
жақындасқан этникалық топтардың ортақ ұлттық мәдениет
қалыптастыруының нәтижесінде, Қазақстан аумағында бірегей дербес ұлт
болып тарихи сахнасына көтерілген. Сол сияқты, Қазақ ұлттық мемлекеті,
яғни Қазақ хандығы да Қазақстан аумағында ерте, орта ғасырларда құрылған
тайпалық одақтар, аймақтық мемлекеттер, тіпті, алып империялардың
дамып көркеюі және құлдырап ыдырауы сияқты әлемдік тарихтағы ерте,
орта ғасырларда пайда болған мемлекеттерде болған жалпыға бірдей
қоғамдық даму заңдылықтарды бастан кешіріп барып Ұлттық мемлекет –
Қазақ хандығы дүниеге келген болатын.
Қазақ халқының ұзақ тарихын анықтайтын әртүрлі тілде жазылған тарихи де-
ректер баршылық. Солардың бірі қытайдың деректері болып табылады. Өйткені
Қытай байырғы өркениетті мемлекеттердің бірі болғандықтан, оның жазу
мәдениеті ерте дамыған және жазба дерек көздері жүйелі түрде сақталған.
Қытайдың ресми жылнамалық (хронологиялық) деректерінде және бейресми
жазбаларында көшпенділерге қатысты, яғни қазақтың этногенезіне қатысты жазба
мәліметтер көптеп кездеседі.
Қытайда сақталған қазақ тарихына қатысты деректерді үш типке жіктеуге
болады. Олар:
Бірінші, қытайдың ресми және бейресми дерек көздері; екіншісі, қытайда
сақталған соғды, тохар, түркі, ұйғыр жазбалары; үшінші, археологиялық
материалдар.
Қазақ халқының этногенезі ерте замандағы хұн, сақ, үйсін, қаңлы,
аландардан басталып, ортағасырдағы түркілерге ұласып, жаңа бір даму кезеңіне
көтерілген болатын.
Қытайдағы тарихи жазба дерек көздері саналатын көне қолжазбалардың түп-
нұсқаларын салыстырып, саралап жинақ етіп баспадан шығару ісін ҚХР үкіметі
ХХ ғасырдың 50-жылдары қолға алып, 80-жылға дейін ресми жылнамаларды
(хронология) заманауи технологиямен көп томдық жинақ етіп баспадан шығарды.
Бұл жинақтар менің жеке кітапханамда толық сақтаулы. Осы ресми жылнамалық
деректер арасынан қазақ тарихы ғана емес, жалпы көшпенділер тарихын зерттеуге
негіз болатын жүйелі түрде жазылған деректер өте көп. Қытайдың жалпы
жылнамалық жазба дерек жинақтары династиялық кезеңдер бойынша «Жиырма
төрт тарих» немесе «Жиырма алты тарих» деп аталады. Бұл ресми жылнамалық
тарихи жазбалар жинағы әлемге әйгілі. Оны дүниежүзі тарихшылары қытайды зерттеудің негізгі дерек көздері ретінде пайдаланады. Соның ең алғашқысы Сыма
Циян б.з.д. 90-жылы жазған «Ши цзи» ( Shi ji – 史记 – Тарихи жазбалар,
Тарихнама). Осы көлемді еңбектің 110-бума 50-баяны «Хұндар тарауы», 123-бума
63-баяны «Давань – Ферғана тарауы» – деп аталған. Онда Қытайдың Солтүстік
батысын алып жатқан Хұн империя және Орталық Азияда өмір сүріп жатқан
елдер жөнінде аса құнды мәліметтер жазылған. Ал Бан Гу б.з. 70-жылдары жазған
«Хань шу» (Han shu – 汉书 – Хань патшалығы тарихы, Ханьнама) атты екінші
жылнамалық тарихта арнаулы жазылған «Хұндар тарауынан» тыс, 96-бума 66-
баянында «Сиюй» деген арнаулы тарау берілген. Осы бөлімде қытай тарихшысы
Бан Гу «Сиюй» (Xi yu- 西域- Батыс өңір тарауы») тарауында, Орталық Азияда
өмір сүрген халықтарды екі типке жіктеп баяндаған. Мысалы, онда: «Батыс
өңірмен байланыс Хань Уди патша кезінен (б.з.д. 140 ж. –Н.М.) басталды. Олар
алғаш 36 ел еді, кейін-келе бөлшектеніп, 50-ден аса елге айналды. Олардың
барлығы хұндардың батысында, үйсіндердің Оңтүстігінде тұрады. Батыс өңірдегі
халықтардың барлығы жергілікті тұрғындар. Оларда қала-қыстақ, егістік жер мен
малдары бар. Олардың ғұрып-әдеттері хұндар, үйсіндерден өзгеше. Олардың
барлығы хұндарға тәуелді» – деп жазылған. Осыдан кейін жазылған Қытай жыл-
намаларының барлығы Орталық Азияда өмір сүрген ру-тайпалардың этникалық
ерекшеліктеріне тоқталғанда, олардың айырмашылығын хұндармен, үйсіндермен
және ұлы юйежылермен (Yue zhe –月氏– Үлкен Юечжы, Юэчжи) салыстырып
анықтайды. Мысалы, «Ши цзи. Ферғана тарауында»: «Үйсіндер Ферғананың
батыс солтүстігінде 2000 лидей (1 ли – 500 м – шақырым. – Н.М.) жерде тұрады,
көшпенді мелекет. Мал бағып, көшіп-қонып жүреді, әдет-ғұрыптары хұндармен
ұқсас» – делінген. Сондай-ақ осы тарауда «Ұлы юйежылер Ферғананың
батысында екі-үш мың шақырымдай жерде тұрады. Оң жағында Бактрия, сол
жағында –Арсақ, Солтүстігінде – Қаңлы. Көшпенді мемлекет, мал бағы, көшіп-
қонып жүреді, әдет-ғұрыптары хұндармен ұқсас»; «Қаңлы Ферғананың батыс
солтүстігінде 2000 шақырымдай жерге орналасқан, көшпенді мемлекет, әдет-
ғұрыптары ұлы юйежылармен ұқсас»; «Янцай (Аландар) Қаңлының батыс
солтүстігенде 2000 шақырымдай жерде тұрады. Көшпенді мемлекет әдет-
ғұрыптары қаңлыларға ұқсас» – деп жазылған. Бұл жерде айтылып отырған «әдет-
ғұрып» тек қана тұрмыстық салт – дағды ғана емес, ол – әлеуметтік тіршілік
формасы мен қоғамдық құрылым жүйесі және дүниетанымын қамтитын кең
мағынадағы ұғым. Міне, осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, белгілі бір қоғамдық
топтың дағдысына айналған әдет-ғұрыптар ұрпақтан-ұрпаққа, ғасырдан- ғасырға
жалғасып отыратын ерекшелігін ескеретін болсақ, онда қазіргі қазақ ұлтының
этногенезінің қайдан бастау алғанын оңай анықтаймыз. Сонымен қатар одан
Қазақ мемлекеттілігінің қай заманнан бастау алғанын да аңғару қиын емес.
Біздің зерттеуімізше, б.з.д. ІІІ ғасырдан б.з. ҮІ ғасырға дейін негізінен қазіргі
Қазақстан аумағында өмір сүрген үйсін, қаңлы және янцай – алан қатарлы үш
үлкен этникалық топты (әрине, олардың құрамында, сақ–сикифтер мен хұн
тайпалары да бар) қазақ халқының ең алғашқы этногенезінің қайнарлары болып
табылады. Сондай-ақ осы атпен аталған мемлекеттік құрылымдарды
Қазақстандағы ең алғашқы мемлекеттердің басталуы деп айтуға толық негіз бар. Бұл жөніндегі тарихи деректерді «Ши цзи», «Ханьшу» сияқты қытайдың ресми
жылнамаларынан кездестіруге болады. Сол сияқты, тарихы кезеңдерде Қытайдың
Ұлы қорғанның сыртында немесе Қытайдың Солтүстік батысында тарих
сахнасына шыққан қағанаттар мен көшпенді империялар жөнінде жазылған де-
ректерді қытайдың әулеттік (династиялық) жылнамаларынан табуға болады.
Оның нақтылы көрсеткіштерін немесе қытай жылнамаларының қайсы томы,
қайсы беттерінде кімдер туралы жазғанын автордың «Қазақ тарихының өзекті
мәселелері» атты еңбегінің (Павлодар 2010) 180-203-беттерінен көре аласыздар.
Сондықтан бұл арада оларды қайталаудың қажеті жоқ.
Қытай тарихи деректерді жазып қалдырушы әрі сақтаушы мемлекет қана емес,
сонымен қатар тарихи деректерді өзінің әртүрлі кәдесіне жаратуға да зор маңыз
беретін мемлекет. Соңғы жылдары қытайдың көшпенділер тарихын, Орталық Аз-
ия тарихын зерттеуші ғалымдарының сол ресми жылнамалардағы көшпенділерге
арналған «Сиюй» («Xi yu – 西域傳 – Батыс өңір») – деп аталатын тарауларын
деректану ғылымының әдістері бойынша сараптаудан өткізіп, ғылыми
комментарий жасап, сериялды деректер жинағы етіп баспадан шығаруда. Бұл
жинақтардың ерекшеліктері – тарихи жазбалардың шынайлығы мен жалғаны
анықталып, қателіктері көрсетілген. Бұл еңбектер біздің қолдануымызға қолайлы
болып келеді (төменде тізімі берілді).
Қазіргі таңда Қытай тарихшыларының қолынан шығарып жатқан
еңбектерінің ішінде деректік құндылығы жоғары ғылыми зерттеу еңбектер
топтамасы да сериялы түрде жарық көруде. Бұл еңбектерді қытайдың ұзақ
жылдар бойы «Сиюй» (Батыс өңір – Шыңжаң – Орталық Азия) тарихын,
мәдениетін, археологиясын зерттеуші ғалымдар шығаруда, іс жүзінде бұл ол-
ардың ғұмырлық немесе көп жылдық зерттеулерінің қорытындысы іспеттес. Бұл
сияқты жинақтардың бізге пайдасы екеу: біріншіден, ол еңбектер арқылы көп-
теген тың деректік – материалдарға қол жеткіземіз; екіншіден, ол еңбектер
арқылы қытай ғалымдарының тарих зерттеу концепциясын, ұстанған жетекші
идеясын, қолданған методологиясын және одан түйіндеген қорытынды
тұжырымдарымен танысамыз және оны бұрынғысымен салыстыруға мүмкіндік
аламыз. Сондықтан қытайдың жетекші ғалымдарының осындай еңбектерінен де
қазақ тарихына қатысты бағалы материалдарды кездестіреміз (төменде тізімі
беріледі).
Қазіргі кезде Қытайда жарық көріп жатқан археологиялық материалдардан
Қазақстанға, Орталық Азияға қатысты деректік фотоальбомдар жинақтарынан да
қазақ тарихына қатысты мол деректерді көреміз. Қытайдағы археологиялық
мәдени мұраларының бір ерекшелігі – археологиялық жазба деректердің (тас
жазбалары мен мола естелік жазбалары) көптігінде. Қазақтың этногенезін
зерттегенде археологиялық деректер мен жазба құжаттарды ұштастырып
қарастыруға тура келеді. Сондықтан Қытайдың тарихи музейлерінің деректері
мен соңғы жылдардағы жаңа табылған археологиялық мәдени мұралар қамтылған
жинақтарының деректік құндылығы жоғары.
Ендеше, мен 2013 жылы шілденің 15-інен тамыздың 15-іне дейін Қытайда
жүргізілген қазақ тарихына қатысты деректерді іздестіру барысында қол жеткізген, елге алып келген деректердің бір бөлімін төменде таныстырайын.
Бірінші, деректер жинағы:
1.Қытай мәдени мұра зерттеу институты （中国文物研究所, Шынжаң ұйғыр
автономиялы ауданы музейі, Ухан университеті Тан Чанру (бас ред.). Тұрпаннан
шыққан жазба құжаттар (土鲁番出土文物). Пекин: Мәдени мұра баспасы (文物书
版社). 1992. 474 б. Бұл жинаққа Тұрпанда жүргізілген археологиялық қазба
жұмыстары барысында табылған жазба құжаттардың түпнұсқа факсимилемен
берілген.
2. Чи Чаошань, Ван Бо (祁小山 王博) құрастырған. Жібек жолы: Шынжаңның
ежелгі мәдениеті (丝绸之路。新疆古代文化). –Үрімжі: Шынжаң халық баспасы (
新疆人民书版社). –2008. 304 б. Қытай, ағылшын және жапон тілінде басылған.
Бұл жинаққа қазақтың этногенезі болып саналатын сақ, үйсіндерге қатысты құнды
археологиялық деректер берілген.
3. Тұрпан академиясы （土鲁番学研究院. Тіл жеткен тарих (语言背后的历史
) – классикалық лингвистика конференция материалдары. –Шанхай: Шанхай ескі
кітап баспасы (上海古籍书版社). 2012. 284 б. Бұл жинақта қазақ тарихына
қатысты жаңа деректер жарияланған.
4. Шинь Шихуанди музейі (秦始皇博物馆). Шин Ишхуанди моласындағы
бағалы заттар (秦始皇帝陵珍宝). – Сиань: Шаньси туризм баспасы. -2013. 142 б.
Бұл жинақтықта хұн тарихын зерттеуге пайдалы материалдар бар.
5. Буддизм сарайы (灿烂佛宫). –Ханчжоу: Чжэцзян әдебиет-көркемөнер
баспасы (浙江文艺书版社). – 2013 ж. 2-басылымы. 188-б. Бұл жинақта Қытайдың
Дуньхуан аймағында сақталған «Мың ойық» -үңгірде сақталған буддизмдік
ескерткіштер мен қабырға суреттер жинақталған. Оның ішінде ортағасырда
Қытайға барып сауда жасаған Орта Азиялық саудагерлердің де суреттері
түсірілген. Бұл деректер Қытай мен Орталық Азия арасындағы байланыстарды
зерттеуге негіз болатын құнды материал болып табылады.
6. Гуанлин баспасы (广陵书社). Сун, Юань, Мин, Цин патшалықтары
кезіндегі атақты суреттер айдыны (宋元明清名画大观). 2 томдық. – Нанькин:
Гуанлин баспасы (广陵书社). -2005. 1-210 б, 2 – кітап 212 б. Бұл жинақта
көшпенділер өмірін бейнелеген суреттер бар.
7. У Тяньхэ (吴天合). Сиань Бейлиндегі ұлттық байлық (西安碑林国宝).
Пекин: Қоғамдық ғылымдар құжаттар баспасы (社会科学文献 书版社). – 2010.
206-б. Бұл тас жазбалары жинағында түркі қағанатына қатысты деректер бар.
8. Ван Юйншын (王永生). Монета және Батыс өңір тарихын зерттеу (钱币与
西域历史研究). –Шанхай: Чжонхуа кітап баспасы (中华书局). – 2012. 362-б. Бұл
жинақта Қазақстан және қазақ тарихына қатысты (Шығыс Түркістан
Республикасы үкіметінің қолданған ақшасы сияқты) тың ашқа деректері
қамтылған.
9. Мемлекеттік мәдени мұра басқармасы (国家文物局）. 2012 жылғы
Қытайдың маңызды археологиялық жаңалықтары (2012 年中国重要考古发现). Пекин: Мәдени мұра баспасы. – 2013. 182-б. Бұл жинақта Шынжаңның
Қазақстанмен шекаралас жатқан Арасан (Бұратала облысы) және Буыршын
(Алтай аймағы) аудандарынан қазылып алынған жаңа археологиялық мәдени
мұралар жарияланған.
10. Ван Чжигуан (王继光). Чэн Чынның Батыс өңір деректері жөнінде
анықтама – комментарийлер (陈诚西域资料校注). – Үрімжі: Шынжаң халық
баспасы. – 2012. 174-б. Бұл деректер жинағында ХІҮ ғасырдағы Орталық Азия
тарихын және Орталық Азия мен Қытай қарым-қатынастарын зерттеуге қажетті
мәліметтер топтастырырылған.
11. Гуанлин баспасы(广陵书社). Қытай патшалықтары дәуірінде шекарада
өмір сүрген варварлар деректері (中国历代边裔典). – Нанькин: Гуанлин баспасы (
广陵书社). – 2011. 3 томдық жинақ, 1246-б. Бұл жинаққа қытай тарихындағы
әрбір патшалықтар кезінде Орталық Азия, Батыс Азия, Еуропа, Африка, Үнді
жарты аралындағы елдер жөнінде жазылған қыруар мәлімет-деректер
жинақталған. Соның ішінде қазақ халқының арғы тегінен ұлт болып қалыптасу
тарихына қатысты мол деректер жүйелі түрде енгізілген.
12. Юй Тайшань (余太山). Екі Хань, Вей, Чжин, Оңтүс-Солтүстік
патшалықтарының ресми жылнамаларындағы Сиюй (Батыс өңір) тарауларын
зерттеу (两汉魏晋南北朝正史西域傳研究). –Пекин: Шануы кітап баспасы (商务印
书馆). -2013. 2 томдық 666-б. Бұл еңбекте қазақтың этногенезі мен ерте замандағы
тарихын зерттеуге қажетті бірінші қол деректер жинақталған.
13. Рон Синчжиян (荣新江 Бас ред.). Тұрпаннан жаңа табылған құжаттар
жөнінде зерттеулер жинағы (新获土鲁番出土文献研究论集). – Пекин: Чжэнминь
университеті баспасы (人民大学书版社). -2010. 530 б. Бұл жинаққа Орта
ғасырдағы Тұрпан өңіріндегі тарихи мәдениетті зерттеуге негіз болатын деректер
топтастырылған.
14. Лию Иншун (刘迎胜). Мұсылманша құжаттар аудармасы туралы зерттеу (
回回馆杂子 与回回馆译语研究). – Пекин: Чжэнминь университеті баспасы. –
2008. 612 б. Бұл парсы тіліндегі құжаттардың қытай тіліне аудармасы жөнінде
терең зерттеудің қорытындысы. Бұл дерек ХІҮ-ХҮІ ғасырдағы қытай мен парсы
байланыстарын зерттеуге негіз болатын құжаттар болып табылады.
15. Дон Чжэциян (懂志翘). Ұлы Тан патшалығы Батыс өңір тарауының
аудармасы мен комментарийлері (懂志翘译注. 大唐西域记). –Пекин: Чжонхуа
кітап баспасы (中华书局). -2012. 762 б. Мұнда Тан империясы (618-907)
тұсындағы түркі және басқа да елдер туралы жазылған ресми жылнамадағы
деректерді қазіргі қытай тіліне аударып, ғылыми ком
