Қазақтың үштен бірі әлемнің 40-тан аса елінде әр алуан тірлікте өмір сүріп жатыр. Сол қандастарымыздың атамекенде басын қосып келе жатқан Құрылтай туралы айтқанда, ең алдымен осы күнге жеткізген тәуелсіздік ойыңа оралады. Иә, әлем қазақтарының І, ІІ, ІІІ, ІV қауымдастық жиынын өткізуге қасиетті де қастерлі ұғым – тәуелсіздіктің арқасында жетіп отырмыз.
Миллиардтың ішіндегі миллион боп есептелетін Қытай қазақтарының дені жаңа аймақ – Шыңжаңда тұрады. Ондағы ең ірі әкімшілік аумақтар – автономия мен өлкелер болып есептеледі. Оларға аймақтар мен облыстар қарайды. Одан төменгі құрылым – аудандар мен ауылдар. Орталыққа тіке қарайтын санаулы ірі қалалар да өлке дәрежелі мәртебеге ие.
Шыңжаң ұйғыр автономиялы аймағы (ШҰАР) бұрынғы Хань тарихнамаларында Батыс өңір делініп келген. Еуразия құрлығының кіндігінде жатқан оның жер аумағы 1 миллион 660 мың шаршы шақырымнан асады. Яғни, бүкіл Қытай аумағының алтыдан біріне ие. Шет елдермен шекара желісі 5400 шақырымнан артық. Солтүстігінде Алтай, ортасында Аспантау – Тянь Шань, оңтүстігінде Койнлон таулары тұр. Аспантаудың солтүстігінде Жоңғар (дұрысы Құбы), оңтүстігінде Тарым ойпаты жатыр. 750 өзені бар Шыңжаңның жер беті суының жылдық ағыс мөлшері 88 миллиард 400 миллион текше метрді құрайды. Өзендердің ішіндегі ең үлкені – Іле мен Ертіс. Қалғандары (Тарым, Қарашәрі, Үліңгір, Манас) орташа не шағын су көздері болып есептеледі. Аймақтың орта шенін бітік тораңғы орман жапқан. Таулы массивтерінде 18 мың 600-ден астам мұздық бар. Аумағы бір шаршы шақырымнан асатын көлінің саны – 139. Тұщы көл Бағыраштан жылына мың тоннадан астам балық ауланады. Бұл өңір қамысқа да бай. Айдынкөл теңіз деңгейінен 155 метр төменде жатыр. Боғда көлі теңіз деңгейінен 2000 метрдей биікте тұр. Солтүстік Шыңжаңда бұдан басқа Сайрам, Қанас секілді тамаша көлдер бар. Қытайдағы ең үлкен ойпат – Тарым. Екінші үлкен ойпат – Құбы. 380 мың шаршы шақырымдық оның ортасында Құбының құмы жатыр. Жалпы алғанда Қытайдағы шөлді жердің 60 пайызы Шыңжаңда.
Аймақта күн сәулесінің түсуі 3400 сағатқа шейін барады. Сондай-ақ сөз етіп отырған жеріміз – желді өлке. Табиғаттың бұл байлықтары энергия көзі ретінде енді ғана пайдаланыла бастады.
Шыңжаңның 37,8 пайыз жеріне ғана орман өсіп, ауылдар орналасып, мал шаруашылығы өркен жайған. Егістік аумағы кісі басына 3,13 мудан (бір гектар – 15 му) келеді. Орманды алқаптар бір миллион 978 мың, пайдалануға болатын табиғи жайылым 51 миллион 310 мың гектардай. Шыңжаң – құрғақ, жауын-шашыны аз, ауа райы құбылмалы өлке.
Бұл өлкенің кен қоры мол, 138-ден астам руда түрі бар. Оның 26-ы қоры жағынан Қытай бойынша алғашқы бестіктің ішінде. Алтайдың алтыны, жақұты, шырымталы әлемге әйгілі. Шыңжаңда сондай-ақ мұнай, табиғи газ, көмір, майлытас, шымтезектің де қоры өте мол. Ресми деректерде мұнай байлығы 20 миллиард 860 миллион тонна, табиғи газ 10 триллион 300 миллиард текше метр деп мөлшерленген.
Шыңжаңда төрт түліктен басқа 700-дей жан-жануарлар өмір сүреді. Мұнда өсетін 3569 түрлі өсімдіктің ішіндегі 100-ге жуығы құнды дәрілік, емдік табиғат байлықтары.
Байырғы Ұлы Жібек жолында жатқан Шыңжаңның ерте заман мәдениет құндылықтары, өнер туындылары, көне сәулет өнері мен оба, қорғандары және петроглифтерінің ірілері – 300-ге таяу. Бұдан басқа 22 жаратылыстық қорық бар. Ертедегі қала қалдықтарының ішіндегі ең атақтылары – Ярғұл, Едіқұт, Кроран, Көтең, Шаты.
Тарихи деректерге қарағанда Шыңжаңда адамзат бұдан 50-60 мың жыл бұрын тіршілік ете бастапты. Олар 4000 жылдың алдында қола, 2700 жылдың алдында темір дәуірі кезеңінен өткен екен.
Сонау Амур мен Сарыөзеннің (Хуанхэ) батысы ежелден әртүрлі тайпалардың атамекені екені тарихнамалардан белгілі. Бұл ұлан байтақ өңірде сақтар, ғұн тайпалық одағы салтанат құрған. Ғұн қағанаты ыдырай бастағанда, Аспантау мен Алтай арасындағы өңір үйсіндер қолына өткен. Бұл б.з.б. ІІ-І ғасырларда басталған еді. Хань әулетінің алғашқы мәмілегері Жяң Чян осы тұста (б.з.б.119 жыл) Алатау мен Балқашты алып жатқан Үйсін еліне келіп сөйлесіп қайтқан. Сөз ретіне қарай айта кетейік, Қытай тарихнамасында Үйсін мемлекеті ( Усүн Го) Жетісуды кіндік еткен, батыстағы өңірдің алып елі деп айқын жазылған.
Енді қазіргі заманға келсек, Шыңжаңмен іргелес Гансу өлкесінде он неше Бейжің сықылды ішкі Қытайдағы қалаларда мыңға тарта қазақ бар. Негізінен бұл елдегі қазақтардың көбі Үрімшіде, Құмыл аймағымен Санжы, Бұратала облысында тұрады. Ал қазақтың ең жинақы орналасқан өңірі Іле Қазақ автономиялы облысы дер едік.
ШҰАР 1955 жылы 1 қазанда құрылған. Қытайдағы дағды бойынша, мемлекет ішінде мемлекет (республика) болмайды. ШҰАР – автономияға ие өңір ғана. ҚХР-дағы заңдар бойынша, оған бірқыдыру автономиялық мәртебелер берілген және беріліп те келеді.
Шыңжаң ішіндегі ең ірі әкімшілік аумақтар автономиялы облыстар мен аймақтардан, тіке қарасты қалалардан тұрады. Мұнда бес автономиялы облыс бар. Олар – Іле қазақ, Бұратала моңғол, Санжы хұйзу, Байынғолын моңғол, Қызылсу қырғыз автономиялы облыстары. Алтай, Тарбағатай, Тұрпан, Құмыл, Ақсу, Қашқар, Хотан сияқты жеті аймақ бар. Үрімші мен Қарамайлы қаласы ШҰАР-ға төте қарайды. Мұндағы 20 аудан дәрежелі қала, 62 аудан, 6 автономиялы ауданды айтар болсақ, соңғылардың ішіндегі екеуі (Санжыға қарайтын Мори мен Құмылға қарайтын Баркөл) қазақ автономиялы аудандары.
ШҰАР-дағы халық 2009 жылғы дерек бойынша 21 миллион 586 мың 300 деп есептеледі. Мұның ішінде, ұйғырлар 10 миллион 198 мың 800, ханзулар 8 миллион 416 мың 900, қазақтар 1 миллион 514 мың 800, дүнгендер 980 мың 400, қырғыздар 189 мың 300, моңғолдар 179 мың 600. Қалғанын тәжік, сібе, мәнзу, өзбек, орыс, дағұр, татар ұлттары құрайды.
Қытайдағы жоспарлы бала туу саясаты 1975 жылдан бастап қала ханзуларына, 1980 жылдан бері елдегі барлық ханзуларға, 1989 жылдан аз ұлттарға жүргізіле бастады. Аз ұлттарға екі (ішінара жағдайда үш) перзент көруге рұқсат етіледі. Егінші, малшыларға үш (ішінара жағдайда төрт) перзент көру мүмкіндігі бар. Қытайдағы қазақтардың жылдық өсімі, кей жылдары, 26000-ға дейін барады. Бұл ең кемінде 2600 отбасы деген сөз.
Қытай халқы кешегі мәдени революция заманында небір ауыр күндерді басынан кешті. Бірақ соңғы 30 жылдан аса уақыттан бері бұл елдің қарқынды дамығаны әлемге аян. Содан бері, әрине Қытай қазақтары да өркендеді, өсті. Бұған бір ғана мәдениет саласынан аздап мысал келтіріп көрелік. ХХ ғасыр соңында, ШҰАР-да радио мен теледидар барлық елді мекендерге жеткізілді. Қазір дамылсыз жұмыс істейтін екі қазақ тіліндегі телеарна мен қуатты радио І мекемесі хабар таратады. Бейжіңдегі орталық халық радиостансасының да қазақша бағдарламасы бар. Әрине, мұндағы қандастарымыз өзге тілдегі ақпарат көздерінен де емін-еркін игілік алады. Үкімет қолы қысқа отбасыларына теледидар, радиоқабылдағыш әперу үшін қыруар қаржы жұмсауда. Компьютер бағасы мен интернет пайдалану ақылары да тез төмендеуде. Басты ғаламтор орталықтарының қазақ тілді бөлімдері бар. Қандастарымыздың өздері жүргізіп жатқан торбекеттері (вебсайт) мен блогтары көбеюде.
ШҰАР-да қазақ тілінде неше ондаған мерзімді басылымдар жарық көреді, жүздеген кітаптар мол таралыммен шығып жатады. Өйткені, мұнда жұртқа ұйытқы болып отырған қалың зиялы қауым, қаламгер бар. Оншақты баспа олар үшін қызмет етеді. Бейжіңдегі «Ұлттар» баспасында қазақ бөлімі бар. Бейжің демекші, бұл орталықтағы радио бекетінде, аударма мекемесінде қазақ бөлімдері жұмыс істейді. Орталықа болатын Парламент, өзге де жиындарда ресми қолданылатын бес тілдің бірі – қазақ тілі. ҚХР астанасындағы Ұлттар университетінде қазақ филология факультеті де жыл сайын көптеген тіл және әдебиет мамандарын дайындайды.
Бүгінгі күнде, кешегі ұлы Абайдың ұлы ісін Қытайда жалғастырған Ақыт, Әсет, Таңжарық сияқты алыптардың жалғасы, ізбасарлары жүздеп саналады.
Қытай қазақтарының дәстүрі, мұрасы, салты солақай дауылға аз ұшыраған жоқ. Бірақ ондай құбылған замана желі рухы мықты жұрттың қаймағын бұза алмады. Қазір қазақ әдебиеті қырандай түлеу үстінде. ШҰАР-да ақындар айтысы аудан, аймақ, облыс және аймақ дәрежесінде өтеді. Оған үкіметтің міндетті түрдегі ұйымдастыруы, қаржыландыруы кең мазмұнда әрі жоспарлы жүргізіліп тұрады.
Иә, бұл елдегі қазақтарды аяғынан тік тұрғызған оқу-ағарту, яғни білім беру екені даусыз. Қытай ел ертеңінің жаны білім беруде деп білетін көреген мемлекеттердің бірі ғой. Сондықтан бұған зейін де, қаржы да тоқтаусыз құйылып жатыр. Бұл ШҰАР-ға да артығымен берілген басым сипаттағы оң құбылыс.
Жалпы алғанда, мұндағы қазақ ұлтына білім беру жұмысы ШҰАР-дағы өзге халықтармен салыстырғанда алдыңғы лекте келе жатыр. Мысалы, ХХ ғасырдың 80-жылдарына дейін, Қытай қазақтарында жоғары дәрежелі ғылыми атақ алғандар жоқ еді. 1983 жылы тұңғыш рет үш бауырымыз доценттікке қол жеткізгені бар. Олар қазақ әдебиетінен Ахметбек Кірішбаев, марксизм теориясынан Төлеухан Ыбырай, радиоэлектроникадан осы мақала авторы болатын. Ол заманда докторлық сияқты ғылыми дәрежелер буржуазия ағымы саналып мүлде тоқтатылған-ды. Кейін Ахметбек пен Сұлтан тұңғыш профессор да болды. Ал бүгінде, тек бір ғана Шыңжаң университетінің өзінде, қазақтардан ондаған профессор, докторлар бар.
Оқу-ағартудың дамуы қазақ ұлтынан мемлекет ісіне араласа алатын басшылар мен қайраткерлерді әрі көбейтті, әрі күшейтті. Қазір мыңдаған қазақ кадрлары әр дәрежелі басшылықта жүр. Қытайдағы қазақтар тарихында жоғары мен төменге бірдей беделі асып, тұңғыш рет ең биік дәрежеге – Қытай Компартиясы Орталық Комитетіне мүше болуға дейін барған Асхат Керімбайұлы бұған кемелді мысал. Ол 1947 жылы Құлжада туған жігіт. Шыңжаң университетінің түлегі. Бұдан бұрын Іле аймағы уәлиінің орынбасары, Іле пединститутының партком хатшысы, осы облыс басшысы, ШҰАР Үкіметі төрағасының орынбасары сияқты лауазымды қызметтер атқарды. Қазір Қытай Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің ресми мүшесі, ШҰАР Саяси Мәслихат кеңесінің (СМК) төрағасы. Мемлекеттің ішкі-сыртына танымал қайраткер. Бұдан басқа ШҰАР парламентінде Алпысбай Рахымұлы, ШҰАР парткомында Нұрлан Әбдімәжінұлы, ШҰАР үкіметінде Тілебалды Әбдірашитұлы, Саяси мәслихат кеңесінде Қызайжан Сейілқожаұлы, ШӨҚА-да Ғанибет Сәбікейұлы сияқты қандастарымыз басшылық міндет атқаруда.
Қазақ елінің тәуелсіздік алғанына 20 жыл толуына орай өтетін Астанадағы Дүниежүзі қазақтарының ІV құрылтайына Қытай мемлекетінен 60-тан астам уәкіл шақырылып отыр. Бұларды алып көршіден келетін ресми адамдар, яғни сол елде тұратын басшылар мен жазушы, ғалым, өнер қайраткерлерінен құралған үкіметтік делегация (23 адам), одан кейін Қазақ елі тарапынан шақырған жеке тұлғалар тобы (25 адам) құрайды. Тағы бірі, Қытайдағы қазақ жастарының футбол командасы (13 жігіт) дер едік.
Қытай ресми делегациясын бұдан бұрынғы Дүниежүзі қазақтарының ІІ құрылтайына Асхат Керімбайұлы, ІІІ құрылтайына Дәлелхан Мәмиханұлы бастап келген болатын. Бұл жолғы ресми делегацияның басшысы – Тілебалды Әбдірәшитұлы.
Қытай қазақтарының Қазақстанға арнаған тілегі, ақ ниеті ізгі. Қазақстан десе, құлақтары түрулі жүреді. Екі ел арасындағы саяси сенім мен қолдаудың күшейгеніне қуанады. IV құрылтайдың ойдағыдай өтетініне тілектеспіз және оған бек сенімдіміз.
Сұлтан ЖАНБОЛАТОВ, жазушы, профессор, ҚХР-дағы ШҰАР Білім комитеті төрағасының бұрынғы орынбасары, Бүкілқытайлық Халық өкілдері жиналысының (Парламентінің) 1993-2003 жылдардағы 8-9 шақырылымының депутаты.
Қытай Халық Республикасы, Шыңжаң өлкесі, Үрімші шаһары.
Миллиардтың ішіндегі миллион боп есептелетін Қытай қазақтарының дені жаңа аймақ – Шыңжаңда тұрады. Ондағы ең ірі әкімшілік аумақтар – автономия мен өлкелер болып есептеледі. Оларға аймақтар мен облыстар қарайды. Одан төменгі құрылым – аудандар мен ауылдар. Орталыққа тіке қарайтын санаулы ірі қалалар да өлке дәрежелі мәртебеге ие.
Шыңжаң ұйғыр автономиялы аймағы (ШҰАР) бұрынғы Хань тарихнамаларында Батыс өңір делініп келген. Еуразия құрлығының кіндігінде жатқан оның жер аумағы 1 миллион 660 мың шаршы шақырымнан асады. Яғни, бүкіл Қытай аумағының алтыдан біріне ие. Шет елдермен шекара желісі 5400 шақырымнан артық. Солтүстігінде Алтай, ортасында Аспантау – Тянь Шань, оңтүстігінде Койнлон таулары тұр. Аспантаудың солтүстігінде Жоңғар (дұрысы Құбы), оңтүстігінде Тарым ойпаты жатыр. 750 өзені бар Шыңжаңның жер беті суының жылдық ағыс мөлшері 88 миллиард 400 миллион текше метрді құрайды. Өзендердің ішіндегі ең үлкені – Іле мен Ертіс. Қалғандары (Тарым, Қарашәрі, Үліңгір, Манас) орташа не шағын су көздері болып есептеледі. Аймақтың орта шенін бітік тораңғы орман жапқан. Таулы массивтерінде 18 мың 600-ден астам мұздық бар. Аумағы бір шаршы шақырымнан асатын көлінің саны – 139. Тұщы көл Бағыраштан жылына мың тоннадан астам балық ауланады. Бұл өңір қамысқа да бай. Айдынкөл теңіз деңгейінен 155 метр төменде жатыр. Боғда көлі теңіз деңгейінен 2000 метрдей биікте тұр. Солтүстік Шыңжаңда бұдан басқа Сайрам, Қанас секілді тамаша көлдер бар. Қытайдағы ең үлкен ойпат – Тарым. Екінші үлкен ойпат – Құбы. 380 мың шаршы шақырымдық оның ортасында Құбының құмы жатыр. Жалпы алғанда Қытайдағы шөлді жердің 60 пайызы Шыңжаңда.
Аймақта күн сәулесінің түсуі 3400 сағатқа шейін барады. Сондай-ақ сөз етіп отырған жеріміз – желді өлке. Табиғаттың бұл байлықтары энергия көзі ретінде енді ғана пайдаланыла бастады.
Шыңжаңның 37,8 пайыз жеріне ғана орман өсіп, ауылдар орналасып, мал шаруашылығы өркен жайған. Егістік аумағы кісі басына 3,13 мудан (бір гектар – 15 му) келеді. Орманды алқаптар бір миллион 978 мың, пайдалануға болатын табиғи жайылым 51 миллион 310 мың гектардай. Шыңжаң – құрғақ, жауын-шашыны аз, ауа райы құбылмалы өлке.
Бұл өлкенің кен қоры мол, 138-ден астам руда түрі бар. Оның 26-ы қоры жағынан Қытай бойынша алғашқы бестіктің ішінде. Алтайдың алтыны, жақұты, шырымталы әлемге әйгілі. Шыңжаңда сондай-ақ мұнай, табиғи газ, көмір, майлытас, шымтезектің де қоры өте мол. Ресми деректерде мұнай байлығы 20 миллиард 860 миллион тонна, табиғи газ 10 триллион 300 миллиард текше метр деп мөлшерленген.
Шыңжаңда төрт түліктен басқа 700-дей жан-жануарлар өмір сүреді. Мұнда өсетін 3569 түрлі өсімдіктің ішіндегі 100-ге жуығы құнды дәрілік, емдік табиғат байлықтары.
Байырғы Ұлы Жібек жолында жатқан Шыңжаңның ерте заман мәдениет құндылықтары, өнер туындылары, көне сәулет өнері мен оба, қорғандары және петроглифтерінің ірілері – 300-ге таяу. Бұдан басқа 22 жаратылыстық қорық бар. Ертедегі қала қалдықтарының ішіндегі ең атақтылары – Ярғұл, Едіқұт, Кроран, Көтең, Шаты.
Тарихи деректерге қарағанда Шыңжаңда адамзат бұдан 50-60 мың жыл бұрын тіршілік ете бастапты. Олар 4000 жылдың алдында қола, 2700 жылдың алдында темір дәуірі кезеңінен өткен екен.
Сонау Амур мен Сарыөзеннің (Хуанхэ) батысы ежелден әртүрлі тайпалардың атамекені екені тарихнамалардан белгілі. Бұл ұлан байтақ өңірде сақтар, ғұн тайпалық одағы салтанат құрған. Ғұн қағанаты ыдырай бастағанда, Аспантау мен Алтай арасындағы өңір үйсіндер қолына өткен. Бұл б.з.б. ІІ-І ғасырларда басталған еді. Хань әулетінің алғашқы мәмілегері Жяң Чян осы тұста (б.з.б.119 жыл) Алатау мен Балқашты алып жатқан Үйсін еліне келіп сөйлесіп қайтқан. Сөз ретіне қарай айта кетейік, Қытай тарихнамасында Үйсін мемлекеті ( Усүн Го) Жетісуды кіндік еткен, батыстағы өңірдің алып елі деп айқын жазылған.
Енді қазіргі заманға келсек, Шыңжаңмен іргелес Гансу өлкесінде он неше Бейжің сықылды ішкі Қытайдағы қалаларда мыңға тарта қазақ бар. Негізінен бұл елдегі қазақтардың көбі Үрімшіде, Құмыл аймағымен Санжы, Бұратала облысында тұрады. Ал қазақтың ең жинақы орналасқан өңірі Іле Қазақ автономиялы облысы дер едік.
ШҰАР 1955 жылы 1 қазанда құрылған. Қытайдағы дағды бойынша, мемлекет ішінде мемлекет (республика) болмайды. ШҰАР – автономияға ие өңір ғана. ҚХР-дағы заңдар бойынша, оған бірқыдыру автономиялық мәртебелер берілген және беріліп те келеді.
Шыңжаң ішіндегі ең ірі әкімшілік аумақтар автономиялы облыстар мен аймақтардан, тіке қарасты қалалардан тұрады. Мұнда бес автономиялы облыс бар. Олар – Іле қазақ, Бұратала моңғол, Санжы хұйзу, Байынғолын моңғол, Қызылсу қырғыз автономиялы облыстары. Алтай, Тарбағатай, Тұрпан, Құмыл, Ақсу, Қашқар, Хотан сияқты жеті аймақ бар. Үрімші мен Қарамайлы қаласы ШҰАР-ға төте қарайды. Мұндағы 20 аудан дәрежелі қала, 62 аудан, 6 автономиялы ауданды айтар болсақ, соңғылардың ішіндегі екеуі (Санжыға қарайтын Мори мен Құмылға қарайтын Баркөл) қазақ автономиялы аудандары.
ШҰАР-дағы халық 2009 жылғы дерек бойынша 21 миллион 586 мың 300 деп есептеледі. Мұның ішінде, ұйғырлар 10 миллион 198 мың 800, ханзулар 8 миллион 416 мың 900, қазақтар 1 миллион 514 мың 800, дүнгендер 980 мың 400, қырғыздар 189 мың 300, моңғолдар 179 мың 600. Қалғанын тәжік, сібе, мәнзу, өзбек, орыс, дағұр, татар ұлттары құрайды.
Қытайдағы жоспарлы бала туу саясаты 1975 жылдан бастап қала ханзуларына, 1980 жылдан бері елдегі барлық ханзуларға, 1989 жылдан аз ұлттарға жүргізіле бастады. Аз ұлттарға екі (ішінара жағдайда үш) перзент көруге рұқсат етіледі. Егінші, малшыларға үш (ішінара жағдайда төрт) перзент көру мүмкіндігі бар. Қытайдағы қазақтардың жылдық өсімі, кей жылдары, 26000-ға дейін барады. Бұл ең кемінде 2600 отбасы деген сөз.
Қытай халқы кешегі мәдени революция заманында небір ауыр күндерді басынан кешті. Бірақ соңғы 30 жылдан аса уақыттан бері бұл елдің қарқынды дамығаны әлемге аян. Содан бері, әрине Қытай қазақтары да өркендеді, өсті. Бұған бір ғана мәдениет саласынан аздап мысал келтіріп көрелік. ХХ ғасыр соңында, ШҰАР-да радио мен теледидар барлық елді мекендерге жеткізілді. Қазір дамылсыз жұмыс істейтін екі қазақ тіліндегі телеарна мен қуатты радио І мекемесі хабар таратады. Бейжіңдегі орталық халық радиостансасының да қазақша бағдарламасы бар. Әрине, мұндағы қандастарымыз өзге тілдегі ақпарат көздерінен де емін-еркін игілік алады. Үкімет қолы қысқа отбасыларына теледидар, радиоқабылдағыш әперу үшін қыруар қаржы жұмсауда. Компьютер бағасы мен интернет пайдалану ақылары да тез төмендеуде. Басты ғаламтор орталықтарының қазақ тілді бөлімдері бар. Қандастарымыздың өздері жүргізіп жатқан торбекеттері (вебсайт) мен блогтары көбеюде.
ШҰАР-да қазақ тілінде неше ондаған мерзімді басылымдар жарық көреді, жүздеген кітаптар мол таралыммен шығып жатады. Өйткені, мұнда жұртқа ұйытқы болып отырған қалың зиялы қауым, қаламгер бар. Оншақты баспа олар үшін қызмет етеді. Бейжіңдегі «Ұлттар» баспасында қазақ бөлімі бар. Бейжің демекші, бұл орталықтағы радио бекетінде, аударма мекемесінде қазақ бөлімдері жұмыс істейді. Орталықа болатын Парламент, өзге де жиындарда ресми қолданылатын бес тілдің бірі – қазақ тілі. ҚХР астанасындағы Ұлттар университетінде қазақ филология факультеті де жыл сайын көптеген тіл және әдебиет мамандарын дайындайды.
Бүгінгі күнде, кешегі ұлы Абайдың ұлы ісін Қытайда жалғастырған Ақыт, Әсет, Таңжарық сияқты алыптардың жалғасы, ізбасарлары жүздеп саналады.
Қытай қазақтарының дәстүрі, мұрасы, салты солақай дауылға аз ұшыраған жоқ. Бірақ ондай құбылған замана желі рухы мықты жұрттың қаймағын бұза алмады. Қазір қазақ әдебиеті қырандай түлеу үстінде. ШҰАР-да ақындар айтысы аудан, аймақ, облыс және аймақ дәрежесінде өтеді. Оған үкіметтің міндетті түрдегі ұйымдастыруы, қаржыландыруы кең мазмұнда әрі жоспарлы жүргізіліп тұрады.
Иә, бұл елдегі қазақтарды аяғынан тік тұрғызған оқу-ағарту, яғни білім беру екені даусыз. Қытай ел ертеңінің жаны білім беруде деп білетін көреген мемлекеттердің бірі ғой. Сондықтан бұған зейін де, қаржы да тоқтаусыз құйылып жатыр. Бұл ШҰАР-ға да артығымен берілген басым сипаттағы оң құбылыс.
Жалпы алғанда, мұндағы қазақ ұлтына білім беру жұмысы ШҰАР-дағы өзге халықтармен салыстырғанда алдыңғы лекте келе жатыр. Мысалы, ХХ ғасырдың 80-жылдарына дейін, Қытай қазақтарында жоғары дәрежелі ғылыми атақ алғандар жоқ еді. 1983 жылы тұңғыш рет үш бауырымыз доценттікке қол жеткізгені бар. Олар қазақ әдебиетінен Ахметбек Кірішбаев, марксизм теориясынан Төлеухан Ыбырай, радиоэлектроникадан осы мақала авторы болатын. Ол заманда докторлық сияқты ғылыми дәрежелер буржуазия ағымы саналып мүлде тоқтатылған-ды. Кейін Ахметбек пен Сұлтан тұңғыш профессор да болды. Ал бүгінде, тек бір ғана Шыңжаң университетінің өзінде, қазақтардан ондаған профессор, докторлар бар.
Оқу-ағартудың дамуы қазақ ұлтынан мемлекет ісіне араласа алатын басшылар мен қайраткерлерді әрі көбейтті, әрі күшейтті. Қазір мыңдаған қазақ кадрлары әр дәрежелі басшылықта жүр. Қытайдағы қазақтар тарихында жоғары мен төменге бірдей беделі асып, тұңғыш рет ең биік дәрежеге – Қытай Компартиясы Орталық Комитетіне мүше болуға дейін барған Асхат Керімбайұлы бұған кемелді мысал. Ол 1947 жылы Құлжада туған жігіт. Шыңжаң университетінің түлегі. Бұдан бұрын Іле аймағы уәлиінің орынбасары, Іле пединститутының партком хатшысы, осы облыс басшысы, ШҰАР Үкіметі төрағасының орынбасары сияқты лауазымды қызметтер атқарды. Қазір Қытай Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің ресми мүшесі, ШҰАР Саяси Мәслихат кеңесінің (СМК) төрағасы. Мемлекеттің ішкі-сыртына танымал қайраткер. Бұдан басқа ШҰАР парламентінде Алпысбай Рахымұлы, ШҰАР парткомында Нұрлан Әбдімәжінұлы, ШҰАР үкіметінде Тілебалды Әбдірашитұлы, Саяси мәслихат кеңесінде Қызайжан Сейілқожаұлы, ШӨҚА-да Ғанибет Сәбікейұлы сияқты қандастарымыз басшылық міндет атқаруда.
Қазақ елінің тәуелсіздік алғанына 20 жыл толуына орай өтетін Астанадағы Дүниежүзі қазақтарының ІV құрылтайына Қытай мемлекетінен 60-тан астам уәкіл шақырылып отыр. Бұларды алып көршіден келетін ресми адамдар, яғни сол елде тұратын басшылар мен жазушы, ғалым, өнер қайраткерлерінен құралған үкіметтік делегация (23 адам), одан кейін Қазақ елі тарапынан шақырған жеке тұлғалар тобы (25 адам) құрайды. Тағы бірі, Қытайдағы қазақ жастарының футбол командасы (13 жігіт) дер едік.
Қытай ресми делегациясын бұдан бұрынғы Дүниежүзі қазақтарының ІІ құрылтайына Асхат Керімбайұлы, ІІІ құрылтайына Дәлелхан Мәмиханұлы бастап келген болатын. Бұл жолғы ресми делегацияның басшысы – Тілебалды Әбдірәшитұлы.
Қытай қазақтарының Қазақстанға арнаған тілегі, ақ ниеті ізгі. Қазақстан десе, құлақтары түрулі жүреді. Екі ел арасындағы саяси сенім мен қолдаудың күшейгеніне қуанады. IV құрылтайдың ойдағыдай өтетініне тілектеспіз және оған бек сенімдіміз.
Сұлтан ЖАНБОЛАТОВ, жазушы, профессор, ҚХР-дағы ШҰАР Білім комитеті төрағасының бұрынғы орынбасары, Бүкілқытайлық Халық өкілдері жиналысының (Парламентінің) 1993-2003 жылдардағы 8-9 шақырылымының депутаты.
Қытай Халық Республикасы, Шыңжаң өлкесі, Үрімші шаһары.
