Дала бозторғайы қандай сүйкімді, қандай сұлу, қандай жағымды, қандай аяулы десеңізші?! ол құмайт жерге, қағыр тастарға қонбайды. ол дауылды нөсерлерге қарсы ұша алады, аяздарда тоңбайды. ол бүкіл табиғат дүниесіне, жан-жануарға, адамзатқа сұлулық силайтын киелі құс. ол тамылжыта ән шырқағанда көктем айы ерекше құлпырып, бүкіл тіршілік иесінің жанын әсем саз кернеиді.
«Қазақтың әні кетсе, сәні кетеді, сәні кетсе жаны кетеді» деген екен сұлтанмахмұт торайғыров. ұлтымыз халық әнінің қадыр қәсиетін кемітпеи, оның ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуына, ғасырлар бойы мұра болып қалуына мөлдір тамшыдай болып өз үлесін қосып келе жатқан әйгілі әнші, көмпөзитөр тұран құсайын қызын дала бозторғайы десем артық айтпаған болар едім. бала кезінен ән шырқауға құмартып, табиғат силаған дара дәуісімен халық әндері мен өзі жазған әндерін тамылжыта шырқап, халқымыз жүрегінен терең орын алған әйгілі әнші, көмпөзитөр тұран құсайын қізімен кездесіп әңгімеде болу үшін үрімжі қаласына барып, шинжяң халық радио стансясының тілшісі досым меирән тұрдан ұлына жолығып тұран апайдың телефөн нөмірін алып, телефөн жалғадым, телефөнді тұран апай өзі алды, амандықтан соң ойымды айттым, ол кісі қуана қарсы алып: «быздың үй шинжяң радио-телевизя басқармасының семяліқтәріндә, дереу кел» деді. мен тұран апайдың үйінің есігін қақтым, тұран апай мені жылы жүзбен қарсы алды:
-Мымбатты тұран апай, мен бала кезімнен радиодан сіздің әндеріңізді тыңдап өстім, қалай екені белгісіз,сіздің әндеріңіз маған ерекше ұнайды,сыз тыңдаушы жүрегінен жол тапқан бақытты әншісіз әрі көмпөзитөрсіз, өзіңізбен кездесіп өнер туралы әңгімеде болуды ойлап жүрген едім. сол ойым бүгін жүзеге асқанына ерекше қуаныштамын. ең әуелі,өмір баяныңыз жәйлі әңгімелеи отырсаңыз?
-Мен 1946-жылы 18- қіркүйекте қорғас ауданының қамысты ауылында дүниеге келіппін, әкем құсайын тарбағатай аймағының толы ауданының адамы, туыс-туғандарының шәқіртуімен осы қорғас ауданына қоныс аударыпты. әкем ауыл арасында сауда-сәттіқпен айналысып, әрқәндәй жұмысты тындырып істеп, еті тірі, шешен тілді, өлеңші ән-күйге құмар адам, ауыл арасындағы өлең тойдың сәнін келтіріп ауылдастарының ыстық ықыласын алып отыратын әзілқөй асыл азамат болған. естуге қарағанда, әкем осындай серілігімен тіл көзге ұшырап, көп ауырып кеиіндеп өнерін жалғастыруға мүмкіншілігі болмаған екен. шешем балқядан сәби кезімде жетім қалыппын, анадан айрылған сәбидің күні қандай қиын, қандай машақатты десеңізші?! анам балқядан көп бала туылыппыз, алайда барлығы тоқтамапты, жалғыз әпекем тұрымқанның қолында өстім, ол кісінің аялы алақаны, бауырластық меиірі менің арманда кеткен анам балқяға деген шексіз сағынышымды басқандай болды. қиындыққа төзе білу, қайсар қарағайдай машақатты күндерге төзе білуді әпекем тұрымқаннан үйрендім. әкем кеиіндеп тағы бір әйел алды, ол әйелден қаһарман, партизан атты екі бауырым болды, бірәқ, екі бауырымда көп жасамай аурудан қайтыс болды. кеиінгі өгеи шешем өте шайпау адам болды, ол кісі мен ішкен бір шыны қара шайды, жеген бір жапырақ нанды көп көретін өте қәтігез адам еді. ол кісінің маған зіркілдеп ұрысқанын әкем естігенде не дерін білмеи, ұнжырғасы түсіп, үнсіз жерге қарап отырып қалатын, бәлкім, марқұм анам балқяны сағына еске алатын болар. жетімдіктің машақатты бұраң жолын басып, анаға деген шексіз сағыныштың отында жанған адам мендеи-ақ болар. 1961–жылы шілде айында шинжяң көркемөнер мектебінің мүғәлімдері біздің мектепке келіп оқушы қабылдады, мен өз туындым «қызыл гүлді» орындадым. емтихән алатын мүғәлімдер менің 14 жасымда тұңғыш рет жазған «қызыл гүлді» тыңдағанда қайран қалды әрі менің қәғілез, қайраттылығымды көріп, мені оқуға қабылдады.
-Онда осы әніңіздің шығу тарихын айтып берсеңіз?
-1961-жылы 18-мамыр, 14 жас кезім, 7-кләстің оқушысымын. жексенбі күні болатын, қәзіргі сарбұлақ ауылына өрлеитін жолдың бойындағы өзен жағасында орынбай деген туысымыз отыратын сол кісілердің үйіне барып қонақ болып аталарымның тартымды әңгімелерін тыңдап, ауылдың тіл үйіретін дәмді тағамдарынан татып аса көңілді шықтым. бұл кезде қорғас даласында мамырдың маужыраған самалы есіп, айнала қызғалдақтарға толған кез еді, ауылда өскен баланың дала табиғатына деген құштарлығы ерекше болады ғой, көк жусанға аунап жата кеттім. осы кезде бір бозторғай көк аспанға қалықтай көтеріліп сайрай жөнелді, мен көгалда аунап жатып дала бозторғайының сырлы дауысына балқып «неткен сұлу, неткен жағымды ән, мен де осы дала бозторғайы сяқты әнші болып өнер көгінде қалықтасам қандай жақсы болар еді?!» деп армандадым. алуан түрлі гүлдердің жұпар иісі, көгәлді белестер, жанға жағымды салқын самал менің қял құсымды қяға шарықтатты, кенет құлағыма бір жағымды әуен жеткендеи болды. мен бұл әуенді ақын қасым аманжоловтың:
«Сұйдым дедің, білегіңнен ұстадым, сүй деп сәулем сені зорлап қыспадым» деген өлең жолдарына қосып айтып жүрдім. арада «ашыл, ашыл қызыл гүлім жадырап» деп те қоямын. қорғастың алуан түрлі гүлдері маған терең әсер еткен еді, ертесі мектепке келіп, сол мектептің басқа кләсіндә оқитын, мектептің шағын ойын- сауық әтретінде бірге ән салатын гүли әукен қызына болған жағдайды айттым, ол бұл әуенді тыңдаған соң бұл сенің өз әнің екен, сен енді бұл әуенге сөз жаз, сонда ‹бұл сенің өз төверчестөуәң болады» деді. оразбай кәмәли ұлы деген әдебиет мұғалымым болды, ол кісі маған осы әуенге текст жазу жәйлі ақыл-кеңесін беріп «сен нағыз талантты баласың, болашақта ата-анаңның, мектептің күткен үмітінен шығатын дала бозторғайы боласың» деді. мен гүлдердің арасында құлағыма жеткен осы әуенге тебіреніп тұрып текст жаздым. ұстаздарымның мені ерекше қолпаштап таныстыруы, өзімнің өнерге деген оттай ыстық құштарлығым жоғарыдан келген емтихән алушылардың назарын аударған болуы керек, 14 жасымда шинжяң көркемөнер мектебінің ән кләсінә қабылданып, көптен аңсаған арманыма жеттім.мектепке барған соң арнаулы курстә оқитын төкен сағай ұлы, бәдет әқіметжән ұлы қатарлы әғәләрмен танысып, өнер туралы алғашқы танымға ие болдым. ол кісілер менің « қызыл гүл» атты әнімді нотаға түсіріп, мені үрімжідегі тойларға ертіп барып ән орындатып, әншілік өнерімді шыңдауыма мүмкіндік жаратты. 1964-жылы «тяншан қызыл гүлі» атты кинө екрәнғә түсіріле бастады, ауылдас туысым, белгілі кинө әктері рашида қасымова «қызыл гүлді» осы кинөнің режиссөрінә таныстырды. режиссөр тыңдап көріп бұл әнді кинөдә орындалатын әннің бірі етіп таңдады әрі осы ән өзімнің орындауымда «тяншан қызыл гүлі» кинөсінә кірістірілді. сөнімен бұл ән еліміз қазақтарына кеңінен тарады. бұл ән кеиін автономялы райондық ән-би үйірмесіндегі хор көллективінің орындауында радионың алтын қорына жазылып, тыңдармандар сүйіп тыңдайтын әнге айналды. осылайша, әншілік, көмпөзитөрліқ өмірім басталды.
-Оқу тауысқан соң қандай қізметтер істедіңіз?
-1961-жылы шинжяң көркемөнер мектебін тауысқан соң тарбағатайдың шәуешек қаласына бөлініп, кеиін толы ауданы, дөрбілжін ауданында ойын-сауық үйірмелерінде қізмет істедім. 1970-жылдардың басында тарбағатай аймақтық ойын-сауық үйірмесі ресми құрылып, сол үйірмеге келдім. сол жылдары сол дәуірдегі саясатқа үйлесетін «шяжабаң», «қызыл шырақ» сяқты драммаларды ұйғұр тілінен қазақ тіліне аударып, толы ауданынан көмпөзитөр бәдет әқіметжән ұлын шақырып әкеліп, бұл драммаларға қазақ тіліне беиімдеп музикә жазып көркемдеп қалың бұқараға рухани азық силадық әрі өзім «сағындым мау жушиды», «жаса партя», «отаным» сяқты әндерді жазып орындап, тарлан тарбағатайдың тау даласын кезіп жүріп қалың егінші-малшыға тартымды ойын нөмірлерін көрсетіп, олардың «дәжәйдән үйрену» қарқынды еңбек науқанына шабыт бердік. 1981-жылы орталық ән-би үйірмесінің өркестрі үрімжіге келіп әнші хамит ысқақ ұлы екеуіміздің орындауымызда өркестрмен сүйемелдеп ән алды, мен халық әндерін негіз етіп «ақ марал сұлұ еркем», «елігәй», «құрбым-ай», «керім-ау, айдай» сяқты әндерді өркестрдің сүйемелдеуінде дыбысқа жаздырдым. орталық ән-би үйірмесінің сол кездегі жаң фамилялы дырижоры өзі дырижорлық етіп менің әндерімді дыбысқа жазып болған соң қатты әсерленіп, «сыздың дауысыңыз ғәжәйіп жан тебірентерлік назды да сазды әсем дауыс екен. менің талабым сіз шаңхай музикә институтына барып екі жыл білім толықтырсаңыз әлемдік әйгілі әншіге айналасыз, мен ол мектеппен байланыс жасап береиін» деді. кеиін семяліқ жағдай баруға мұрса бермеді. 1981-жылдың аяғында орталық дыбыс кескін баспасынан хамит екеуіміздің орындауымызда «бипыл» атты жүңгө қазақтарынан тұңғыш рет ән таспамыз шықты. бұл таспаны еліміздегі өнер сүйер қәуіммен бірге, қазақстан, түркя, моңғұля, гермәня, иран қатарлы елдердегі қазақтар да сатып алып тыңдады. шинжяң халық радио стансясының қазқ бөлімі музикә редәксясінің редәктөрі болып 12 жыл қізмет істедім. осы барыста іле, алтай, тарбағатай құмыл, бәркөл сяқты жерлердегі өнерпәздәрдің ән-күйлерін таспаға түсіріп, халық арасындағы таланттылардың өнерін ефрге шығарып, олардың өнер жолында тынбай құлшынуына шабыт бердім. автономялы райондық дыбыс-кескін баспасына ауысып барып алғаш рет әсемқән ғибадат қызының, мағауя бәймүқәмет ұлының, асылқан наурызқан ұлының жеке-жеке ән, терме таспаларын шығардым. пенсяғә шыққанға деиін, жүңгө музикәнттәр қоғамының мүшесі, автономялы райондық музикәнттәр қоғамының тұрақты жорасы, шинжяң әншілер қоғамының хатшысы, қазақ дыбыс-кескін қоғамының жауаптысы, аға редәктөр қатарлы міндеттерді өтедім. қазыр пенсядәмін. 50 жылдық әнші, көмпөзитөрліқ өмірімде 100 ден астам ән жазып, ұлтымыздың өнеріне бір кісілік үлесімді қостым. сол әндерімді баспадан шығарып, дыбысқа түсіріп радио-телевизөрләрдің алтын қорына жаздырдым.
-Отбасыңыз жәйлі не айтар едіңіз?
-Жұбайымның аты әблемет әбілез, ұлты ( ұйғұр) , шинжяң көркемөнер мектебінің сызба сурет кәсібін тауысқан, ұйғұр ұлтының әйгілі сызба сурет шебері әрі ұйғұр, қазақ, қырғыз ұлттарының танымалы сахна жобалаушысы. гүлнәз, уали атты бір ұл, бір қызымыз бар, қызым гүлнәз қазақ азаматы қалиқан қабиқан үлімен үйленді, күйеубәләм шинжяң халық радио стансясында қізмет істеиді, қызым гүлнәз шинжяң федәгөгикә университетінің мұғалымы, ал ұлым уали мархаба атты ұйғұр қізімен үйленді. немерелерім қаулап өсіп келеді, немерелерімді көргенде қуаныштан ерекше толқып отырамын.
-50 жылдық өнер жолыңызда талай ұмтылмас қызықты күндерді өткізген боларсыз, қандай бір бақытты шақтарыңызды еске алар едіңіз?
-2006-жылы 12-ақпан болатын. кенет үйдегі телефөн шырылдай бастады. алсам жәнәбіл ағаның жолдасы зұпира апай екен, ол кісі маған «дереу біздің үйге кел, алыстан силы қонақ келді, ол кісі қазақстанның әйгілі әншісі екен, әніңді шырқап ол кісімен танысып алсаң, жақсы-ақ болар еді» деді. «мен бұл келген қонақ қазақстанның қайсы әншісі болды екен? қазақстанның әйгілі әншісімен жәнәбіл ағаның үйінде танысатын болдым, қандай керемет!» деген ойдың жетегінде дереу бардым. есіктен кіргенімде, зұпира апай мені ыстық іқіләспен қарсы алып, қонақ үйге бастады. мен үйге кіріп барлық қөнәқтәрмен есендік сұрастым. үйде жәнәбіл ағаның жанында бірқәншә кісілермен бірге кербез, келісті, тұлғасы бір қарағанда-ақ адамды өзіне баурайтын бір кісі отыр екен. зұпира апай ол кісіні маған «бұл кісі қазақстанның әйгілі әншісі роза бағыланова апайымыз» деп таныстырды, мені «мына кісі жүңгөдәғі әнші, көмпөзитөр сіңліңіз тұран құсайын қызы» деп таныстырды. ол кісі аса кіші пеиілділікпен «жарайды айналайын, танысқаныма қуаныштымын, қазақтың өнерпәз ұл-қыздары көбеие берсін» деді. дастарқан басы бауырластық, достық жәйлі, жүңгө-қазақстан достығының үздіксіз жақсара беруі жәйлі қызу әңгімемен басталып, соңы әсем әнге ұласты. роза бағыланова апайымыз сөз кезегін алып:
-Қымбатты бауырластар мен бүгін сіздердің елдеріңізге келіп, алып жұңхуа елінің даму қарқынынаа қайран қалдым. адам көп жерде ақыл-парасат, пеиіл берекенің молшылығы болады. молшылықты, бақытты тұрмысты, көптің қүрметіне силайтын сяқты. ел ағасы болған жәнәбіл бауырымыздың құтты отбасында өздеріңізбен дидарласып, дәмдес болғаныма қатты қуанып отырмын. біздің тілегіміз де, жүрегіміз де бір. әлемдегі тарыдай шәшілғән қазақтың арасында өздері туып өскен киелі жердің қәсиетімен бойына өнер дарыған не бір асыл тұлғалар болған. ту ұстаған көсемдер, топ бастаған шешендер елі үшін телегеи еңбек етіп, ұлтымыз жүрегінен мәңгілік орын алған. сол асыл тұлғалардың жарқын беинелерінің бірі көмпөзитөр шәмші қалдаяқовтың бір әнін орындап береиін деді де әнін шырқады.жан тебіренерлік әсем ән әйгілі ән патшасының жоғары деңгеидегі орындауы, жәнәбіл ағаның үйін аса бір ыстық сезімге бөледі, қонақтар аса жоғары ілтипәтпен қабылдады. осы кезде жәнәбіл ағамыз: «әсем әніңізге, қымбатты тілегіңізге көп рәқімет, жүңгө -қазақстан достығы үздіксіз жалғаса берсін. енді сіздің қүрметіңізге біздің әнші, көмпөзитөр қарындасымыз тұран бір ән орындап берсін» деді. мен өз аным «балалық шақты», сондай-ақ халық әні «елігәй», «ақ марал сұлу еркемді» орындадым. ән аяқталғанда роза апай қатты әсерленіп мені бауырына басып: «неткен жағымды ән! қайталанбас қымбатты дауыс! мен ауылда туылып өскен қойшының қызымын, бала кезімде көктем айында әкем қой баққалы шыққанда соңынан қалмай еріп жүруші едім, сол кезде дла бозторғайлары ән салатын, дала бозторғайларының жағымды әндері менің сәби жүрегімді тербеп, сарқылмас күш-қуат силайтын, мен бұл күндері сол дала бозторғайларын, әкем баққан қой қорадағы қойдың қиының иісін сағынамын, сенің жағымды дауысың, әсем әндерің маған сол қайталанбас балалық шағымды, туған жерімдегі дала бозторғайларын елестетті. қазыр дүние жүзіндегі мамандар дала бозторғайының дауысын бұлбұлдан жоғары бағалап отыр. дауысың ешқәшән қарлықпасын, туған ел, жұртыңның өнер көгінде жұлдыз болып жарқырай бер, айналайын» деп маңдайымнан сүйгенде, ән патшасының ыстық құшағы, жан тебірентерлік әсем сөздері, анамнан 6 айлығымда жетім қалып ана меиірін көрмеген, ананың ақ сүтін ембеген, жетімдіктің тәқсіретін жете тартып өскен менің жан жүрегімді елжіретіп, арманда кеткен асыл анам балқяның жарқын дидарын, меиірге толы сағынышты құшағын елестеткендеи болды. еріксіз көз жасыма ерік беріп, қазақтың бұлбұл қызы, ән патшасы роза бағылановаға шексіз алғысымды айтып, қиылып тұрып қоштасқан едім. осы бір қимас сәттерім мәңгі есімнен кетпеиді.
-Сіз арі әнші әрі композитор ретінде,бүгінгі жаңадан жазылып орындалып жатқан әндерді қалай бағалар едіңіз?
-«Барлық гүл шешек атсын, жалпы жарыса үн қатсын» дегенде, бүгінгі зымыран заманда әншінің де, ән жазатын әуескерлердің де көбейуі жақсы жағдай. дегенмен, арзан әуен, қисынсыз өлең жөлдәрімен қосылып әнсымақ болып қалыптасып, орынсыз тықпалаумен ефирге шығып кетіп, радионың-телевизөрдің беделін түсіріп жатқан жағдайлар жоқ емес. қазақстанның күміс көмеи әншісі Нұрғали Нүсіпжанов: «мен 50 жылдық әншілік өмірімдегі тәжірибемді қорытындылай отырып мынадай ой түйдім: қәзіргі әндерді бір күндік ән, жүз жылдық ән және мың жылдық ән деп ұш түрге бөлуге болады. қазыр бізде бір күндік әндер көбеиіп кетті. жүз жылдық, мың жылдық әндерді жазатын көмпөзитөрләрді сағынатын болдық. жәй бұқараны алдайтын арзан қолды тауар сяқты, әнсімәқтәрдән бас алып жүргісіз. мұндай әндер қазақ ән өнерінің қадырын қашырып, берекесін ұшырады, егер мұндай беибәстіққә немқүрәйді қарайтын болсақ, онда болашақ ұрпақ алдында ұлттық өнерге қянат еткен боламыз» деген екен. шынында әнші нұрғали нұсыпжанов айтқандай қазыр бір күндік әндер көбеиіп кетті, түрлі бәйләніспен бармақ басты, көз қістіліқпен, дәңғөйліқпен ән жазатындар көбеиіп, әннің берекесін ұшыратын болады. мен шинжяң халық радио стансясының музикә редәксясіндә 12 жыл ән музыка редәктөрі болып қізмет істедім, осы барыста сөзі мен музикәсі қабыспаған, мелөдясі мүлде үйлеспеген нашар әндердің ефрге шығып кетуінің алдын алдым. халық әндерінің көптеп таралуына баса назар аударып, халық әндерінің қалпын бұзбай тыңдарман құлағына жетуіне мүмкіндік жараттым. мен районымыздағы қазақ тіліндегі радио-телевизөр саласының музикә редәксясіндә істеитін бауырлар мен сіңлілеріміздің өз кәсібіне мұқят әрі жәуәпкер болып, дәм-татуы жоқ «быр күндік» әндердің ефрге шығып кетуінің, осындай «быр құмалақтың бір қарын майды шірітуінің» алдын алуын үміт етемін. мәдениетке басшы болған адам, сөзсіз, мәдениетті түсінетін, мәдениетті жан- тәнімен сүйетін, өнерпәздәрің қадыр қәсиетіне жететін адамдар болуы керек. осылай болғанда ғана өнер адамдарының еңбегі бағаланып, олардың жаңалық жаратуына тамаша мүмкіндіктер жаратылады.
-Жалпы өнер сүйер қауымға,тыңдармандарыңызға қандай сәлем жолдар едіңіз ?
-Данышпан, суреткер, жазушы Мұхтар Әуезев: «адам деген бүгін жапырақ, болады ертең бірәқ уыс топырақ» деген екен. дүниеде не ең? тез зулаған уақыт тез! уәқітпен бірге жарыса өткен өмір тез, кеше ғана жасыл майсадай жап-жас бала едік, міне бүгін тарлан тартқан қарт анаға айналдық, уақыттың, өмірдің тездігі соншалық, мен барлық өнер сүйер қауымға қашанда қазақ әнінің қадырын қашырмайық, бабаларымыздан қалған асыл мұраларымызға мүрәгерлік етеиік, әрқашан жанұяларыңыздан бақыт, шаттық кетпесін деген тілек білдіргім келеді.
Сұхбаттасқан: Нұрсадық Сейітқожаұлы
