Жуырда Мемлекеттік сыйлықтың иегері, жазушы, драматург Дулат Исабеков Лондон қаласынан оралды. Жазушының шығармалары ағылшын тіліне аударылып, тұсаукесері әйгілі Кембридж университетінде өтіпті.
– Дулат аға, сіздің шығармаларыңыз ағылшын тіліне аударылып, Ұлыбританияның Лондон қаласында тұсауы кесілді. Осы жөнінде әңгімелессек…
– Әрине, бұл оқиғаны көп күткеніміз рас. Лондон қаласымен кітаптың шығуына байланысты хаталмасулар, спектакльдің қойылуына, аударылуына қатысты жұмысты есептесек, бір жылға жуық уақыт кетіпті. Жалпы, кітаптың жарыққа шығуы, тіпті Англияның өзінде де жаңалық емес. Өйткені, қазір оларда да біздегідей нарықтық экономика болған соң, ақшасын берсеңіз, шығарып береді. Ал, менің кітабымның ерекшелігі, ол – Лондонның өзінен солардың аудармасымен қоса, жарыққа шығып отыр. Робин Томсон деген жазушы кітабымды ағылшын тіліне аударды. Ол кітапқа «Гауһартас», «Сүйекші», «Өкпек жолаушы», «Ескерткіш операциясы», «Қабылан» атты әңгімем енді. Жалпы ағылшындар жануарлар жайлы әңгімелерге өте құмар халық екен. Сонымен қатар, «Өкпек жолаушы» атты пьесам ағылшын жерінде бірінші рет сахнаға шықты. Жалпы, ағылшындарда кітап шығару жұмысы деген – ғылым. Оған біздің басымыз жетпейді-ау. Өйткені, мен олардың кітап шығаруы жайлы он рет сұрадым, алайда түсіне алмадым. Сәл шегініс жасап айтып кетейін, оларда үлкен кітап сақтайтын қор бар екен. Ағылшындар консервативті мемлекет болған соң, ескі жүйені сақтап, ештеңені өзгертпеген. Үш жүз жыл бұрын заң қандай болса, әлі сол қалпында, өзгермеген. Лондонға барып, ағылшындардың кітапқа деген ерекше ықыласын көрдім. Міне, сол үлкен ғимаратты көрдім, ішінде неше мың кітап жатқанын бір Алла біледі. Ішінде барлық классик жазушылардан бастап, бөлек-бөлек әр мемлекеттің ақын-жазушылары орналасқан сөре бар. Бірақ, өкінішке орай, ол сөрелерде қазақ жазушылары өте аз екен. Біз сыртқы имиджге жұмыс істей алмаймыз.
Бізден Мұхтар Әуезовтің «Абай» романы бар екен. Ол бөлек қорда тұр. Өйткені, ол ағылшындардың аудармасы емес, баяғы Мәскеуден шыққан, орыс аудармашылары аударған кітап. Оны ағылшындар мойындамайды. Сонымен қатар, Қалтай Мұхамеджанов пен Шыңғыс Айтматовтың шығармалары бар. Қырғыз әдебиетінен Шыңғыс Айтматовтың сөресінде кітап толып тұр. Оны ағылшындар аударған. Құдайдың құдіретімен, менің кітабым қазақ жазушыларының ішінен бірінші болып енді. Қолтаңбаны қай тілде жазайын деп едім, «қазақша жазыңыз» сонысымен бізге құнды, – деді. Қазақ тілінде жазып, қалдырдым. Аталған ағылшын қорында менің бірінші болуым, бір жағынан қуанышты, бір жағынан өкінішті ғой. Не үшін біз Мұхтар Әуезовті қолға ала алмадық, мейлі, олар «Абай» романын оқымай-ақ қойсын. Бірақ, повестері бар еді ғой. Сол жерге барып, өкінесің. Осы жерге келіп, басшыларға айтқаныммен, пайдасы жоқ сияқты. Сонымен, ол жерде пресс-конференция болды, оған олар жақсылап дайындалыпты. Осыны ұйымдастырып жүрген Рахима Абдуалиева деген қырғыз әйелі. Осы кісі Айтматовты таныту бойынша көп күш жұмсаған екен. Сондықтан да Айтматов Англияда танымал жазушы. Сонымен, кітаптың тұсаукесері Кембридж университетінде өтті. Алматыда бірде бір Исабеков қалған жоқ. «Қазақстан» телеарнасынан журналист, режиссер Ақмоншақ деген көмекші қызымды да ертіп бардым, өйткені, Ақмоншақ менің тарихымды жақсы біледі. Мен жайлы барлық ақпарат Ақмоншақтан табылады.
Жалпы, пресс-конференцияда маған ұнағаны Айтматов пен Исабековты Рахима тең алыпты. Екеуіндегі үндестік, ұқсастық, шығармаларының болмысы, характері, стилистикасы, тақырыбына көбірек тоқталды. Ағылшындар жағы да сөз сөйледі. Жиында жай ғана адамдар отырған сияқты еді, соңында профессорлар болып шықты. Жалпы, Англияның жүйесінде сенің пресс-конференцияңа он адам келе ме, әлде, мың адам келе ме, бәрібір. Кембридж университетінде тұсаукесердің өтуінің өзі үлкен оқиға болып саналады екен. Шыңғыс Айтматовтың өзі де келіп тұсаукесерін өткізгенде, он сегіз адам-ақ болған екен. Алайда, жарнамасы күшті жасалған соң, танымал тұлғаға айналып үлгерген. Спектакль жөнінде айтар болсақ, Зейнептің рөлін ойнаған актриса қазақ әйелінен айнымай шықты. Қазақ жерінен өте алыс жатқан Англияда қазақ әйелінің рөлін сәтті сомдау үлкен оқиға деп білемін. Мысалы, қазақ әйелі танымайтын еркекке тура қарап сөйлемейді ғой. Осы секілді детальдарды қалдырмай ойнағаны үшін ішім жылып, көңілімнен шықты. Сөйлеген сөздері, көзқарасы, абыр-сабыр болуы, жүріс-тұрысы бәрі де қазақ әйелінің бейнесі ғой. Журналистер Зейнептің рөлін ойнаған актрисадан «сахнада қандай сәттерді ойнағанда қиналдыңыз?» деп сұрағанда: «Бәрін меңгердім, бірақ, біз бөтен еркекпен сөйлескенімізде, ешқашан төмен қарап немесе бетіне қарап сөйлейміз, қайта-қайта бетіне қарап қоя бердім»,- деп күліп жауап берді.
Сонымен қатар, біз BBC-ге де ат басын тіредік. Жиырма минуттық сұқбат ұйымдастырды. Ал, оны қолға алған қырғыз, тәжік, өзбек редакциясы бар екен, осылардың барлығын басқарып отырған – өзбек жігіті. Ол мені сыртымнан таниды екен. Қазақ редакциясы қайда? Ол жігіттің айтуынша, қазақ редакциясын Ресей редакциясына қосып жіберіпті. Ал, намыс қайда? Сонымен BBC-де қазақ әдебиеті жайлы әңгіме өрбіді. Жалпы, қайда барсаң да, қазақтың есесі кетеді де жатады. Баяғыда, «Домодедово» аэропортына барғанымда, барлық республикалардың авиаагенттігі бар екендігін көрдім. Қазақстандікі ғана жоқ екен. Өзбек өзбек тілінде, украин өз тілінде, қазақ қана орыс тілінде хабарлап жатқан еді. Сонымен қатар, сол жерде мені ПЕН-клубтың бір мүшесі іздеп жүріп тауып алды. Ертесіне кездесетін болып шешіп, бір жарым сағаттай әңгімелестік. Пен-клуб болғандықтан, олармен еркіндеу сөйлестім. Жалпы, олар Арон Атабек жайлы көп ақпарат сұрады. «Жеке камерадан жалпы камераға ауыстырды ма?» – деген сияқты сұрақтар төңірегінде сөз болды. Жазушылар тарапынан Арон Атабекке араша түскендігіміз жайлы айттым. Cонымен қатар, Англияның Лордымен кездестім. Ол кісімен қазақ әдебиеті мен мәдениеті жайлы әңгіме өрбіттік. Лорд Қазақстанның ішкі жағдайын, Украинамен болашақтағы қарым-қатынас, халықаралық жағдай жайлы сұрақтар қойды. Жалпы айтқанда, қазақ әдебиетінің драматургиясы ағылшын жерінде көрермен ықыласына бөленгені сөзсіз. Қазақ әдебиеті Англияның университеттерінде, кітап қорларында, Лордтар палатасында сөз болды. «Ағылшындар үй салмайды, үй салса, мың жылға арнап салады» демекші, театрларының бәрі Шекспир заманынан бері сақталып, өзгермеген. Театр ғимаратының өзі адамға үлкен ой салады.
– Еліміздегі жас жазушылар әртүрлі бағытта жазамыз деп негізгі тақырыптардан алыс кетіп қалған жоқ па екен?
– Енді оған ешкім кінәлі емес. Жазушының өзі кінәлі. Кейбір жас жазушылар осы тұрғыда жазушы ағаларын кінәлайтын сияқты. Алайда, біз олар үшін жазып бере алмаймыз ғой! Біздің алдымыздағы Ғабит Мүсіреповтер «былай жаз» деп бір ақыл айтқан емес. Кейде жұрттар «үй алып беруге араласпайды, кітап шығаруға араласпайды» деп біздерді кінәлайтын сияқты. Әй, біздің өзіміз әрең ақша тауып, кітабымызды шығарып жүрген жоқпыз ба? Ал, сіздің сұрағыңызға келер болсақ, ол үшін талпыныс керек, оқу қажет! Мысалы, Кафканы оқи салып, сол сияқты жазуға тырыспау керек. Олай болмайды. Әлем әдебиетін жақсы біл, өз әдебиетіңді де жақсы меңгер, ертегілеріңді жақсы біл, әлем әдебиетінен нені алу керек, нені алмау керек, олар қайда бара жатыр деген сияқты мәселелермен таныс болуы қажет. Кейде біздің жастарымыз осыдан шатасатын сияқты. Модернистер, футуристер сияқты көптеген әдеби бағыттар болған, алайда олардың бәрі де уақытша құбылыс еді. Менің айтарым, бәрібір де классикалық үлгідегі әдебиет қалады. Достоевскийдің, Толстойдың, Бальзактің, Әуезовтердің, Мүсіреповтердің классикалық шығармалары қалады.
– Сіздің ойыңызша, қазақ әдебиеті қай бағытпен дамып жатыр?
– Біздің кезімізде социалистік реализм деген болды. Оның өзі де өмірдің шындығы. Бірақ социалистік тұрғыдан келу керек. Оның кодексі қандай еді? Адам-адамға дос, жолдас, бауыр еді. Оның тақырыбы махаббат, отбасы, ізгілік, достық. Ол әлі де өзгере қойған жоқ. Адам, адам болып тұрғанда ол ешқашан өзгермейді. Енді Қазақстан тәуелсіздік алғаннан соң, әдебиетте еркіндік бар ма, жоқ па, деген сұрақ туындауы мүмкін. Әрине, әдебиетімізде тәуелсіздік бар. Қазір ол еркін дамып жатыр, шындық жазамын десең, жаза бер! Әйтеуір, былғамасаң, бүлдірмесең, жұртты көтеріліске шақырмасаң қалғандарының бәрін жаза бер. Ал, не үшін біздің жазушыларымыз қазір сәл тоқырап қалды? Өйткені, екі кезеңде қай форманы ұстарын, қай кейіпкерді бас кейіпкер қылуын білмей қалды ғой. Бұрын біздің кезімізде идеал бар еді. Қазір ол жоқ. Мысалы біз ұшқыш, ғарышкер, мұғалім боламын деп армандайтынбыз. Қазір балалар кім боламын деп армандайтыны, түсініксіз ғой. Банкир, экономист, заңгер болғысы келетін де шығар. Жақсы адам, адал адам боламын демейтін сияқты. Жалпы, адал адамға осы қоғамда орын бар ма екен? Қазір балаңызды қалай тәрбиелейсіз? Бұрынғы тәрбие белгілі болатын. Ал, қазір жұртқа адал бол, өліп бара жатсаң да, шындығыңды айт деп тәрбиелесең, керісінше, жұртқа жем болатын сияқты. Міне, осыдан келгенде, типтік бейненің жоқтығы айқын байқалады. Мысалы: «мына кейіпкер менің романымның бас кейіпкері бола алады, барлық жүкті сол арқалай алады» деген секілді кейіпкер таңдай алмайсыз. Ол кім болуы мүмкін? Банкир бола ма, әлде, бір партияның мүшесі бола ма, заңгер ма, көмірші ме, темірші ме, мұнайшы ма, кім болуы мүмкін? Ал бұрын жұмысшыны кейіпкер қылып алатын болсаң, ол белгілі бір жетістікке жететін. Содан кейін үлкен бір мемлекеттік тұлғаға айналады. Қазір ондай жоқ. Бірақ, әдебиет ешуақытта мына жаққа жетемін деген мақсат қойған емес. Өмірдің қасаң көріністерін көркем образға айналдыра білсең, сол қызық болатын шығар. Адам – барлық жерде адам. Жиырма үшінші ғасырда да осы адам, жиырма бесінші ғасырда да осы адам. Мысалы үшін «Транзитный пассажир» неге Англияда қойылды? Неге басқа пьеса қойылмайды? Ол жерде пьесаның қойылуы қиын. Өйткені, бірден көрерменге барады. Мысалы үшін театрдың имиджі бір спектакльмен түсіп қалса, оған ешкім қайта билетке тапсырыс бермейді. Мәселе осында. Әрі ұлттық, әрі халықтық жалпыға ортақ проблема болуы тиіс шығармаңда. Біз осы екеуін шатастыра береміз. Бүкіл адамзатқа ортақ проблема не? Ол кейіпкердің кісілік, адамгершілік қасиеті! Кейде ұлттық деп ұлттық деңгейде ғана қаламыз. Оның ағылшынға, неміске де қажеті жоқ. Ол ортақ проблема болуы тиіс.
– Сұқбатыңыз үшін үлкен рахмет!
Сұқбаттасқан
Сейілбек АСАН
“Жас қазақ үні”
