Edilden Quby shóline, Sibirdiń nýly jıeginen Qyzylqumǵa deıingi baıtaq qazaq álemin búginderi alty memlekettiń shekara syzyǵy bólip jatyr. Atajurtty qosa alǵanda, ár eldegi qazaqtyń ózine ǵana tán tirshilik sıpaty, óz jyry, óz muńy bar. Ulanbaıtaq Daladaǵy bul qazaqtardy ortaqtastyryp, tutastyryp turǵan dildik, tildik, dindik turǵydaǵy birtektilik ultymyzdyń basynan ótken qanshama qıyn-qystaý kezeńderge qaramastan, kúni keshege deıin saqtalyp, juqanasy búgingi kúnge jetti. Buǵan da táýba.
Bir ult degenimizben, kóptegen faktorlarǵa baılanysty ár eldegi, tipti bir eldiń ishindegi ár óńirdegi qazaqtardyń ortaq rýhanı qundylyqtardy saqtap tanytýdaǵy ózindik erekshelikteri bar. Bul – ásirese, ár óńirdiń mýzykalyq qundylyqtar týrasyndaǵy san alýandyǵynan aıqyn tanylady.
Iaǵnı, ulttyq mýzykanyń bir túri belgili bir óńirde ózgelerge qaraǵanda ilkimdirek damysa, kelesi bir óńirde bul kómeskileý nemese múlde basqa bir naqyshta túrlenip kórinis tabady. Biraq qalaı bolǵanda da «bir óńirdiń saz murasy ózge óńirdegi qazaqqa túsiniksiz, qyzyqsyz» degen pikir eshqashan týyndamaq emes. Mysaly, Syr súleıleriniń kómeımen tolǵaıtyn maqamdaryn, batystyń ekpindete tartylǵan tókpe kúılerin, shyǵystyń syńsyǵan sybyzǵy sazdaryn, Arqanyń shalqymaly shyrqaý ánderin, Qarataýdyń sezim qylyn shymyrlatar shertpelerin qaı jerdiń saz túsiner qazaǵy bolmasyn, bar bolmysymen berile, júrekpen sezine, elite otyryp tyńdary anyq.
Jergilikti jerdiń ereksheligine, kórshi halyqtardyń mádenı yqpalyna baılanysty sazdy oryndaıtyn nemese súıemeldeıtin aspaptyń qurylysy – bólek áńgimeniń arqaýy.
Taǵdyrdyń jazýymen qazirgi kúni tórt memlekettiń aýmaǵynda tirlik keship jatqan kúnshyǵys qazaqtarynyń saz murasynda da ánshilik pen kúıshiliktiń qaıtalanbas boıaýly dástúri bar. Ásirese, birde oınaqy áýendi, birde muńly syrshyl ánder men tolqyndata ýildegen sybyzǵy, toǵyz perneli qalaqsha dombyra – kóbirek tán. Dombyra men sybyzǵynyń egiz únimen oryndalar shertpe kúıler – shyǵys óńirde baǵzydan kele jatqan úrdis.
Dombyra men sybyzǵy súıemeli
Egerde shyǵysqa táni aıqyn óńirlik erekshelik bolsa, ol – kóbinese tolyqqandy, derbes án retinde qarastyrylmaıtyn «kári (qara) áýez» nemese «qara óleń» bolar. Alǵashqy eki joly keıingi eki jolda aıtylatyn naqty oıǵa demeý bolatyn, kóbinese mynaý bes kúndik jalǵanǵa adam balasynyń qonaq ekendigi, sondyqtan da ólsheýli ǵumyrdy oınap-kúlip mándi ótkizý kerektigi arqaý bolatyn san ondaǵan maqamdar saryny Altaıdyń kúńgeıindegi, Qobda beti men Shúı dalasyndaǵy jurtta kúni búginge deıin jaqsy saqtalǵan. «Qara óleń», «qara áýez» ataýynyń ózi bul áýezdiń kóneden tamyr tartqandyǵynan habar beredi. Kári áýez maqam tym baǵzydan beri halqymyzben birge jasasyp kele jatyr. «Qara» men «káriniń» maǵynasy bir bolǵandyqtan eki ataýy birdeı qoldanyla beredi. Qara áýezge salyp aıtylatyn óleń mátini árqashan aýyspaly. Qara óleń uıqasymen jazylǵan óleńder barshylyq bolǵanymen, kóp óńirlerde qara áýezdiń umyt qalyp bara jatqany da búgingi kúnniń aщy aqıqaty. Muqaǵalıdyń:
Qara óleńi qazaqtyń qaza bolsa,
Qara kózden nege qan aǵyzbaıyn, –
degen qaýpi beker aıtylmasa kerek. Muqaǵalı da bul jerde qara óleń uıqasyna qurylǵan óleńdi emes, san túrli sarynmen oryndalyp halyqtyń janyn terbeter sınkretti «kári óleńniń» bolashaǵyna alańdap otyr.
Kári áýez – qazaqtyń barsha ómir súrý qalpymen tutasyp jatyr. Kári áýezdi attyly-jaıaý jolda kele jatyp ta, dastarhan basyndaǵy qarapaıym shaı men úlkendi-kishili toı-tomalaqta da, qysqasy kez kelgen jaǵdaıda oryndaı berýge bolady. Toı-tomalaq mindetti túrde aýyldyń alty aýyzymen ári ol kóbinese áldebir ánshiniń avtorlyq ánimen emes, aýyl jastarynyń naqyshtaı aıtqan kári áýezimen bastalatyn myzyǵymas dástúr bar edi. Mysaly:
О́leńdi til bastaıdy, jaq qostaıdy,
Báıgeden kelse júrıik oıqastaıdy.
Atanyń aty shyqqan balasy edik,
О́leńdi biz bastamaı kim bastaıdy, –
dep keletin edi. Úlkender jaǵy mundaıda jelpinip, «áý degen!», «mine, áýez» desip, jastardyń birer qaıyrymdy áýezdiń ajaryn buzbaı aıtyp shyǵýyna demeý jasap, qoshtaý bildirip otyrar edi. Budan soń aqsaqaldar men ájelerden quldata, árkim jeke-dara bir áýezdi bastaı, ózgeler qostaı, qalaqsha qara dombyramen súıemeldeı, otyrysty qyzdyryp áketer edi. Bir aıta keterligi – aýyl-aımaqtaǵy syralyǵy qaýym arasynda árkimniń óz daýys múmkinshiligine ábden laıyqtap alǵan «menshikti» áýezi bolatyn jáne el jurt sol adamnan bul áýezge salýyn kútip otyrady nemese qolqalaıdy. Bul da bolsa otyrystyń bir jarasymy. Bir otyrysta qara áýezdiń eń keminde onshaqty maqamy oryndalyp jatatyny – ádepki jaǵdaı.
О́zge aımaq-óńirlerde aıtylǵan sony áýez «qonaqkáde» arqyly atyraptan atyrapqa tarap, jańa boıaýmen molyǵyp, el ıgiligine jaraı beretin. Dıapazon shegine oraı ádette áıelderge nemese erlerge tán áýezder bolatyn. Eki aýyz qara áýez bilmeıtin, kezek pen qolqada top aldynda aıta almaǵan qazaqty – qazaq otty qazaq sanatyna qospaǵan. «Aýzynan sózi, qoınynan bózi túsken jaman jasyq» degender – osylar.
Qara áýezge qurylǵan san júzdegen kári áýezdiń naqty avtory bolmaǵandyqtan, ol halyqtyq týyndy. Múmkin, indete zertteseńiz, keıbir halyqtyq áýezderdiń de belgili bir tulǵaǵa nemese óńirge qatysty bolyp jatatyny da bar. Alty aıshylyq Altaıdyń baıtaq alabynda ótken áldebir tarıhı oqıǵaǵa baılanysty shyqqan taǵdyrly ánder qanshama! «Sulýbaıdyń áni», «Oı Ǵaısha-aı», «Aǵajaı, Altaı» t.b. ánderdi osylardyń qataryna jatqyzýǵa bolady.
“Aǵajaı, Altaı”. Maıra Muhamedqyzynyń oryndaýynda
О́tken ǵasyrdyń aıaǵyna deıin ásirese, Qytaı men Monǵolııa qazaqtary arasynda jıi aıtylyp júrgen, kósh tıegi aǵytylǵannan keıin Atajurtqa da keńinen tanymal bolǵan ánniń biri – «Jorǵataı». Bul ánniń erekshe túrlenip tanymal bolýyna QR Halyq ártisi Bekbolat Tileýhannyń úlesi zorlyǵyna daý joq. Ásirese, «dáı-dá-á-áı-dáı, Jorǵata-a-a-ı», – dep Arqaǵa tán mánermen zaý bıikke kótergende, erekshe qulpyryp ketetindigi ras.
“Jorǵataı” áni. Bekbolat Tileýhannyń oryndaýynda
«Jorǵataıdyń» ejelden kópke tanys mátininen ózgesheleý nusqasy – Ázıma Jumajanqyzy degen ánshiniń oryndaýynda ǵalamtor betine shyqqan edi.
Ánshi Shyńjańnyń Altaı aımaǵy, Kóktoǵaıynan bolsa kerek. Kári áýezden «Jorǵataıǵa» aýysa otyryp, osy ánge qatysty oı órbitkendi jón kórdik. Bizge tanys mátin mynadaı túrde keletin edi:
Shyńynda ósken asqardyń sen bir shynar,
Bir kórýge júzińdi boldym qumar,
Kórmegeli júzińdi kóp kún boldy,
Qumarlanǵan kóńilim qashan tynar.
«Shyńynda ósken asqardyń» keıde «shyńynda ósken Altaıdyń» bolyp kele beredi. Árbir eki tarmaqtan keıin qaıyrmasy kelip otyrady:
Dáı-dáı-dáı jorǵa taı, aq bıkesh Manat-aı.
Qyzyldan bordat-aı, aıdaı qurbym, zaýlatshy-aı.
Ánniń qaıyrmasyna saıatyn bolsa, bul ánniń áý basta Manat atty arýǵa qaratyp aıtylǵanyn baǵamdaǵan bolar edik. Iaǵnı, «Úrııa-aı», «Aq Qazıne», «Zıbash-aı» t.b. saryndas alǵaýly sezim.
“Jorǵataı” áni. Ázıma Jumanqyzynyń oryndaýynda
Kópke málim «Jorǵataıdyń» ekinshi shýmaǵynyń mátini kóp jaǵdaıda ornyqty emes. Qara áýezdiń kez kelgen shýmaǵy telinip júr. Iaǵnı, kóbine :
Aýlym kóship barady belden asyp,
Belden asqan bulttarmen aralasyp,
Aýlyń alys ketkende beý qaraǵym,
Aq qaǵazben júreıik amandasyp. –
deıtin mátin aıtylatyn edi. Osy jerde mátindik qoldanysqa qatysty oıymyzdy aıtaıyq: keıbir ánshilerdiń «belden asyptyń» orynan «taýdan asyp» degen qoldanysyn taýda ósip, bel asqan qazaq qabyldaı almaıdy. Sebebi, kezeńdi, asýdy, moınaqty, beldi asatyny bolmasa, beıbit aýyldyń kóshi bekerden beker «taý asyp, tas basyp» kóshpeıdi.
Joǵaryda mysalǵa alǵan «О́leńdi til bastaıdy, jaq qostaıdy» mátinindegi bul qımyl reti – ǵasyrlar boıy aıtylyp ábden qalyptasqan qazaqy aksıoma. Muny buzýdyń reti joq jáne tipti anatomııaǵa qarasańyz da, sóıleý, ún shyǵarý úshin til eń mańyzdy múshe, jaqtyń ashylyp-jabylýy – oǵan súıemel. Qazirgi kúni el aldynda án salyp júrgen úlkendi-kishili ánshilerdiń kóbi mátinniń maǵynasyna mán bermeıtini – keń taraǵan dert boldy. Onyń emi ne? Biz aıta almaımyz. Mysaly, Tóreǵalı Tóráli «Saǵan halqym» atty ánde biz mysal etip otyrǵan joldy «О́leńdi til bastaıdy, jaq bastaıdy», – deıdi. Mundaı jańsaq qoldanystar qazaq sahnasynda júrgen ánshilerdiń túgelge jýyǵynyń repertýaryndaǵy ánderden tabýǵa bolady.
Al «Jorǵataıdyń» О́r Altaılyq Ázıma Jumajanqyzynyń oryndaýyndaǵy mátin shynymen de osy ánniń sol óńirge tán avtorlyq dúnıe me, álde qazirgi kúni beleń alyp júrgen áldebir óńirge nemese adamǵa telı salatyn «syrymtalyǵy» ma degendi bolashaqta sol óńirden shyqqan azamattar anyǵyn aıta jatar. Bul mátin ne deıdi:
Aqtastynyń basynda Qaraseńgir,
Kúmis bolmas soqqanmen qara temir.
Qapııada kez bolǵan asyl jarym,
Jany taza jaqsynyń balasy eń bir.
Qara óleń uıqasymen keletin, ádepki mátinniń birinshi joly atalǵan ánniń qatystylyq koordınatyn alyp Altaıdyń ońtústik núktesi – О́r Altaıdyń Qaraseńgirine aparyp tirep otyr. Áıgili «Begen shabylǵan» deıtin qasiretti oqıǵanyń kýási, dala kókjaly Ospan batyrdyń is-qımyldaryna qatysty oqıǵalarda jıi atalatyn Qaraseńgir bul.
Al qaıyrmasy múlde ózgeshe. Kópke belgili mátinde «jorǵa taı» dep kelse, munda onyń ornyna Jorǵasaı – ıaǵnı, jer aty aıtylyp otyr. Rasymen de sol óńirde Jorǵasaı atty jer bolýy múmkin ǵoı. Ekinshi joldyń «buıra jal boz at-aı» delinýine qarasaq, bir shýmaqta eki birdeı jylqynyń atalmaýy – qısynǵa saı.
Án mátininiń ekinshi shýmaǵy beretin aqparat birshama aýqymdy ekenin baǵamdaımyz:
Qobyqsary jaılaıtyn bilikti elden,
Aqboz atyn aqbıkesh minip kelgen.
Aýlyń alys qalǵanda asyl qurbym
Qara seńgir el aýdy bılik belden.
Mundaǵy Qaraseńgir – qazirgi Qytaıdyń Shyńjań-Uıǵyr avtonomııaly aýdany, Ile qazaq avtonomııaly oblysyna qarasty Altaı aımaǵyn quraıtyn jeti aýdannyń biri Kóktoǵaıdyń kúnshyǵys betindegi taý ekenin, al Qobyqsary – Tarbaǵataı aımaǵyna qarasty aýdan ekenin eskersek, bul ándi osy ólkelerde jasaǵan adam shyǵarǵan bolýy múmkin. «Ár ánniń artynda bir taǵdyr jatyr» degendik turǵydan alyp qarastyrmasaq, munyń mańyzy da shamaly. Bekbolat Tileýhannyń shyrqaýyndaǵy sol «Jorǵataı» «Jorǵataıdyń» shyńy bolyp qala bermek.
Rýhanı qundylyqtarymyzdy túgendeýge kirisken qazirgi kezeńde «qazaqtyń dál ózindeı qarapaıym» bolsa da, halqymyzdyń ǵasyrlar boıǵy arman-múddesin, bastan keshken qýanyshy men qaıǵysyn arqaý etken qara óleńine, kári áýezine de nazar aýdarsaq degen nıetten osy taqyrypty qozǵaǵan edik. Kári áýezdiń san ondaǵan maqamyn tyńdap óstik. Qulaqpen estip, kókirekke toqyǵanymyzdyń qanshasy qalǵanyn tap basyp aıta almasaq ta, bul kúnderi aıtatyn orta, tyńdar qulaq, áýen sozar ýaqyttyń tapshylyǵynan kóptegen áýender umytyla bastaǵany shyndyq. Jáne de ár múshel býyn jasarǵan saıyn kári áýez qory jutańdana túskeni de baıqalýda. Kúni keshe ǵana aýyl-úıdiń shaıynda, qudalyqta, toı-tomalaqta mindetti túrde aýyldyń alty aýyzy aıtylyp, qaıtarma qonaqkáde, toıtarma áýez oryndalyp, árkim bara jerine aıtar ánin juptap keletin dástúr de úzilýge taqaý tur. Álde mynaý aqparattyq ǵasyrda qara áýezsiz de kún kórýge bolady degenge moıynsal bolǵanymyz jón be? Siz qalaı oılaısyz, oqyrman?
Asylbek Baıtanuly
https://adebiportal.kz
