Жазушы Жақсылық Сәмитұлы қаламынан туған шығармалар ішінде «Қаһарлы Алтай» трилогиясынан кейінгі жүгі ауыр, бөгенайы да бөлек, ауқымды тақырыпты қамтылған повесі – «Алтын қазық». Әлем-жәлем боямасыз сюжет желісі, сылдыр сөз емес, сыңғырлы тіркеске толы тіл. Жанды сурет. Көркем образ. Былай қарағанда бір адамның тағдыры, туғанынан өлгеніне дейінгі өмір жолы, өсуі, көрген тауқыметі, басқан топырақ, барған жері. Типтік кейіпкер – Тастемір. Шұрайлы тіл мен оңтайлы жазу стилі, ретімен, шашауы шықпай баяндалған оқиғалар сізді бірден иірімге тартып, ой шүңетіне алып кетеді де, сіз Тастемірге айналасыз немесе Тастемір сізге айналып кетеді. Сол дәуірге барып келгендей күй кешесіз. Міне, бұл қазақ халқының өткен ғасырдың 20-шы жылдарынан тәуелсіздік алған 90-шы жылдарға дейінгі көрген қасіреті мен қайғысы, ұлттық қасіреті жайлы жыр.
Тағдыр тауқыметімен сергелдеңге түскен бас кейіпкер Тастемірдің ой толғаныстары арқылы қазақтың сол замандағы ауыр трагедиясын бейнелеген. Қызыл үкіметтің құрығынан қашып Ауған жеріне өткен елдің тізімге алыну барысында, Тастемір есімінің «Таштомұр», кейіннен Түркияға барып «Таш Арқа» болып өзгеруі, осы бір кішкентай деталь арқылы жазушы «Отансыз адам – ормансыз бұлбұл» деген өзекті ойды тіпті де терең айшықтайды. Туған жер, туған елден кіндігі үзілгесін адамның бас еркіндігі мен тағдыры былай тұрсын, азан шақырып қойған есімін сақтаудың өзі қияметтің қыл көпірі екенін философиялық-эстетикалық тұрғыдан шебер суреттейді. 70 жасқа жақын өмірін сергелдеңмен өткізген кейіпкер, тәуелсіз Отанының топырағына табаны тигеннен кейін ғана жаны саябыр табады.
Тастемір Қазақстан топырағында туып, 11 жасында, яғни 30 жылдардағы саяси зобалаңда үдіре көшкен елмен шекара асқан. Елдің есі шығып, ердің қан мен тері шылқыған апалаң-төпелеңде еш кінәсі жоқ болса да елмен бірге қопарыла көшіп, соңынан келген үкімет әскерімен соғыста әкесі Жүніс жау қолынан ерлікпен қаза табады да, шешесі қолға түскендермен кері көшіріледі. Ал Тастемір аман құтылған азғантай елмен бірге шекарадан өтеді. Тастемірдің басындағы азапты тағдыр осылай басталады. Бірер жыл бұрынғы ел тыныш, жаңа үкіметтің шынайы кеспірі ашылмаған алғашқы кезеңде аздаған оқу оқып, қазақша-орысша сауатын ашқан оның ендігі тірлігі бала оқыту болады. Жетім мен жесірдің көз жасын көре білетін, ақжүрек Қажыбайдың баласы болып, қам-қайғылы балалық шағын өткізеді.
Өзгенің тағдырынан көрі, қорасындағы малы ыстық көрінетін бай, сол ауылдың иесі Бөкенбай алғашында бала оқытқызып, несібең елден дегенімен, оның есебі басқа болады. Шекарадан жасырын өткізіп, контробандалық жолмен сауда істеткізеді. Көзі қарақты жігіт ауыр қылмыс, қауіпті сапар екенін әрине біледі:
– Ту баста-ақ бір кісідей қарсы болғаным рас… «Егер алда-жалда… деп қауіптің шетін аңғартқанымда: «Оллаһи, биллаһи, міне жаным, міне иманым. Жалғыз қызым Гүлдариғаны берсем де сені жамандыққа бермеспін», – деп ант-су ішкен.
– Алтын қасында ант тұрмайды.
Соңғы бір сөйлем Қажыбайдың сөзі. Жанама болса да, маңызды кейіпкердің бүкіл болымысын ашуға осы бір тұрақты сөз тіркесі жетіп тұр. Көзі ашық, көкірегі ояу, аңғарымды адам екенін аңғарамыз. Ж. Сәмитұлының шығармаларынан мұндай ұтымды пайдаланған диалогты жиі кездестіруге болады. Мұндай ұтымды сөз қолданыстарысыз, «Алтын қазықтағы» ауқымды тақырыпты повестке сыйдыру мүмкін емес еді. Махаббат үшін Бөкембайдай зұлым байдың шырғасына түскен жігіт түрмеге жабылғанда, қарау бай бірге барған адамдарын шығарып алады да, іздеушісі жоқ, жетімді бірер бас малын қимай, құтқарып алмай, отқа тастап кеткеніне ызасы келіп, намысы қыстаған жігіттің шарасыз күйі. Тастемірді қинаған бұл да емес. Жалғыз басы не көрсе де төзер еді, тағдырдың маңдайға жазғаны деп қабылдар еді. Айлы түнде сыр айтып, сөз байласқан Гүлдариға. Бөкембайдың жалғыз қызы. Қауіпті қақпанға да соның атын естіп барды. Сол үшін басын айдаудан аман алып шықты. Ендігі тағдыры не болмақ? Соны ақылдасуға өзі білетін жалғыз жанашыры Қажыбай қартқа келген беті.
Ақыры Тастемір жастықтың мастығымен жаза басып, аяғы ауырлай бастаған Гүлдариғаны алып, туған еліне бет алады. Үлкен үмітпен, зор тілекпен аттанады. Анасы қалған ол елде. Бірақ күткені болған жоқ. Жарынан да, баласынан да айырылып аңырап қалған шарасыз күйдегі Тастемірдің анасы – Айғанымды, сол елдің жауызы, сел заманның әзрейілі Ноғайбаев бір жағы қорқыта, үркіте, екінші жағынан айласын асырып өзіне қаратқан. Бір безбүйректен аман құтылған Тастемір, енді одан өткен сұмырайға тұтылады. Анау даланың жауызы болса, мынау отаршыл саясаттың тәрбиелеген жалмауызы. Екеуінің парқы осы болғанымен, сұмдығы бірінен-бірі өтетін.
Тастемір Ноғайбаевтың қолымен тас түрмеге қамалады. Кейін түрме саңылауынан оны көргенде үміті қайта жылт етеді. Сонда түрмелес шалдың айтқаны:
– Әй, қайдам, Ноғайбаевтың кеудесінде еттен жасалған жүрек бар дегенге өз басым сенбеймін. Тас қой ол. Тас! Қап-қара ұйыл тас! – деп басын шайқаған. Ол заманда Ноғайбаевтардың көп болғанын басқа да жазушылардың шығармалары мен тарихи құжаттардан білеміз. Ал мұндағы жазушы қаламы Ноғайбаевтың бейнесін шегіне жеткізе айқын, дәл көрсеткен.
Гүлдариға да ұсталып, аяусыз азап, қатал қинаумен есі ауады да, Тастемір оның кейінгі тағдырынан бейхабар күйінде сібірге айдалады. Өз елінен жақсылық көрмеген жалқы жігіт, мұнда рахат көрмесі анық. Тастемірдің қашқындық өмірі қайтадан жалғасын табады. Алдыңғы қашудан айырмашылығы бұл жолғы сапарласы орыс ұлтының өкілі, оқыған, адал да, білімді, бітімді азамат Виктор еді. Ол да жолда өлді. Ит қорлықпен жүріп ел шетіне, Оралға жетті. Екі аралықта басып өткен жат жердің ой шұқыры айтпаса да түсінікті. Ал жазушының шебер қаламы Тастемір азабын жаныңызға көшіргендей нақты жазған.
«Жо-жоқ, Витя, мен сені тастап кете алмаймын. Сертіміз бар еді ғой. Өлімге басымызды бірге байлап шықпадық па? Қазақта сертте тұрмау – ауыр күнә, барып тұрған иттік есептеледі. Ант бұзған адамды ант атады деп біледі. Ел болып, туыс-туған болып, лағнет айтып, қарғыс жаудырады. Мен сенімен бірге өлуге бейілмін. Сені тастап кете алмаймын. Ондай арсыздыққа бара алмаймын».
Өмірден, жақсылықтан әлі де үміті үзілмеген, қайсар Тастемірдің, далалық көркем мінездің, биік тұлғаның бейнесі Тастемірдің басына түскен ауыр қасіреттің бірі осы. Бар сенгені, талай қиындықтан құтқарып, тар жолда аман алып өткен досынан айырылуы. Өміріндегі алтыншы үлкен жоғалтуы (туған жерінен айырылу, ата-ана, ет жақынынан айырылу, өскен елінен айырылу, анасы мен туған жерінен екінші мәрте айырылу, сүйген жарынан айырылу) Тастемірдің қабырғасын сөгіп кете жаздайды. Рас бұрынғылары да қасіретті. Бірақ бір жеңілдігі ол қазақ топырағын басып жүрді. Кіндігі сол топырақта. Соған байлаулы. Елден шапағат болмаса да, жерден қуат алатын. Ал дәл осы жерде досынан айырылу, жат топырақта, иен жолсызда, қу медиенде. Бұдан кейін Тастемірдің жоғалмаған жалғыз нәрсесі қалды. Ол – өлмес, өлтірмес үміті. Елге барам, Гүлдариғаны табам, туған топырағымды басам деген. Ең қымбат та, ең қастерлі үміті. Ол да болмады. Қазақ топырағына таяу, шекараның шетін басқандағы аз күндік өткінші жақсылықтар Тастемірдің соңғы рахатты өмірі еді. Манси қыз Марияның махаббаты. Ол да жүрегін жылытып, байырқалатпай туған топыраққа асықтырады. Одан кейін Алматы – Қазақстанның оңтүстік облыстары – Ауғанстан – Иран – Түркия. Қайда жүрсе де, қай топырақты басса да, қандай қиындық көрсе де, оның бар өкініші, кейісі біреу ғана. Ол: «өз Отаным болса, бұндай болар ма еді?!». Бар қайғы-қасіретін, қиындығын тек отансыздықтан ғана көретін. Адам баласына қайғы келсе, тек отансыздықтан ғана келеді дейтін. Ал басқа қайғы өткінші. Орны толатын қайғы. Гүлдариғадан айырылған. Орны толды. Әке-шеше, туған-туыстан айырылған. Орны толды. Тек Отанның ғана орны толған жоқ. Тіпті, өлімнің де орны толатын секілді. Тек Отанның… Шығарма арқауы осы. Тастемір тағдырының, азды-көпті көрген саналы ғұмырының берген ұғымы осы.
Тастемірді тағдыр үнемі бір жақсы адамдарға кездесуге, баянсыз баққа жолығып, қапияда айырылуға жазған секілді. Оған кінәлі өзі емес, заманы. Осы жерде ол тағы бір асылын жоғалтты. Туылғанда азан шақырып қойған есімін жоғалтты. Ол енді қазақша «Тастемір» емес, сол жердің жергілікті халқының тілімен «Таштомұр». Бұл да басына түскен адамға ауыр қасірет. Оны сіз бен біз түсінуіміз үшін, Жақсылықтай жазушының қаламы керек. Жазушының кейіпкер қасіретіне өз сезімін араластырмай, нақты сурет, салқын қанды баяндау, сол арқылы әсерлі шығарма жасайтын қаламы керек. Не сол қасірет басымызға келуі керек. Кейіпкер Ауған жеріне жалғыз емес, босқан елмен бірге өтті. Құдайбердідей қамқор аға тапты. Баршагүлдей аяулы қыз жолықты. Амал не? Бұйырмады. Ол да көзіне қамшы тиген ботадай жылай-жылай басқаға кетті. Зорлықты күштің құрбаны болды. Туған жерінен айырылған елге кім басшы болмайды?! Тастемірге Құдайдың көрсетпегені көп екен. Басына жазықсыз қамшы үйіріліп, бір көзінен айырылды. Тағы бір жоғалту. «Таштомұр» келген жағына, Алтайына қарап, қазақ даласын көксеп күн өткізді. Күндер өте үміт сөнді, от өшті. Сол отпен бірге сағынышқа толы, елмен жерді елестетер, сағыныш сарығын басар әні де жоғалды. Әнімен бірге барлық махаббаты жоғалды. Бұл оның соңғы жоғалтуы. Енді оның қаңқиған құр денесі ғана қалды. Қорқынышы да қалмады, мақсаты да жоқ. Азапты да, рахатты да сезбейді. оның тірлігінің шырақшысы болып ұстап тұрар ҚАЗЫҒЫ жоқ. Бағыт-бағдарсыз, басқалқасыз, меңіреу, тірі өлік.
«Әне-міне дегенше тағы да ширек ғасыр өте шықты. Тастемір де өз тілегеніндей, ешқандай арман, мұратқа қол созбай, ел қатарлы жан бағып жүре берді. Істемеген шаруасы болмады. Қой бақты. Егін салды. Сауда-саттықпен де айналысты. Еш дүние жинағысы келмеді. Тамақ пен киімнен басқа ештеңені керексінген жоқ….
… Қазір ол қайғыны да, қуанышты да ұмытқан сыңайлы еді. Оқта-текте болмаса бұрынғыдай ән айтқанды да қойған. Кей-кейде тау басына, биікке шыққанда тұмсығын көтеріп туған жерді ой санасымен шолып, солтүстік жаққа өлі көзбен ұзақ телміріп, мәңгіріп отырып қалушы еді. Күрсініп тоқтайтын. Осыдан кейін қапалы күйде көпке дейін түнеріп жүретін…».
«Таштомұрдің» бұл бұйығы тірлігі де ұзаққа бармады. Тағдыр бұны да көп көрді. Тағы да коммунистердің қанды шеңгелі қуып жетті ауған жеріне. Дүниені жалмайын дейтін қызыл өрт, «Тастемірді» жалмағанымен қоймай, «Таштомұрды да» тыныш қоймады. Саяси лаң өршіп барады.
«Таштомұр» баяғыдай арман-үмітке толы туған жерді емес, бұйығы тірлігін аңсап, соған зар болып, ақыры Иранға кетті.
«Тастемірге бәрі бір болатын. Елуді еңсерген, шашы аппақ болған осы шағына дейін оның істеп көрмеген қара жұмысы аз. Кей-кейде ойлап көрсе, ол бұл дүниенің қақ жартысын жаяу басып, аралап өткендей сезінетін…».
Өстіп жүріп, кезіккен жұмысты істеп, несібесін тауып жүрген оған тағы бір адал адам жолықты. Ұлты – түрік. Саудамен айналысатын. Оның бар байлығы мен жанын құтқарып, ризалығын алған Тастемір енді Түркия топырағын басты. Сол досының арқасында көп жылдан кейін бір елдің азаматы болды. Түркияның. Оның есімі Түрік елі берген құжатқа енді «Таш Арқа» болып жазылды. Бірақ бұл жолы ол ештеңе жоғалтқан жоқ. Үйткені «Тастемір» есімін баяғыда жоғалтқан. Бір зат екі рет жоғалмайды. Тек қана іштей: «Апырай, қайда барсам да азан шақырып қойған атымды дұрыстап жаздыра алмадым ғой. Елге барсам, мына есіміммен мені ешкім де Тастемір деп біле қоймас» деп ренжіді. Өз Отаным болса деген жалғыз ой тағы тырмалады жүрегін. Я, Тастемірдің өлген үміті ойда жоқта бір елес беріп өтті. Жақсылықтың нысаны.
«Таш Арқа» енді бұрынғыдай қаңғыбас емес, жалдамалы құл қамытын шешіп, адал ісінің арқасында, қиын шақта ажалдан аман алып қалған Илмаздың жақсылық қарымтасының арқасында үлкен зауыттың, иен-тегін байлықтың иесі. Қаншама жылдан кейін мылқау болса да әйел алды. Ақыл-есі бүтін кез-келген пенде армандайтын барлық дүние болды оның қолында. Бірақ уақытша. Тапқан алданышынан бір-ақ күнде айырылды. Алданды. Алданышынан ғана емес, дүниенің жарымын басып өткен аяғынан айырылды.
Тастемірдің бәріне көнген басы, бұған да көнді. Бәрін ұмытқандай болды. Тамағы, тұрмысы Иылмаз мойнында. Сүйтіп жүргенде Тастемірдің көктен тілегені жерден болды. Досы сүйінші сұрады. Өмірдегі бар жақсылықтан үміті үзілген мүгедек Тастемірдің басқа ештеңеге қуанатын жайы жоқ еді.
«Таш Арқа бей, сүйінші! Қазақстан тәуелсіздік жариялады!». Тастемір қалай сене алады. Сілейіп отырып қалды. Одан ары Тастемір досына соңғы тілегін айтады. Мал-мүлкін, отбасын қайтарып алуға жүріліп жатқан сотты тоқтатып, Қазақстанға, тәуелсіз отанына баруға құжат алып беруін өтінді. Сол аралықта ол көшеге мүгедек арбасымен шығып, консулдыққа барды. Жолай кезіккен қазақ жігітінің көлігін тоқтатып, Қазақстан ақшасын сұрады. Қайыршыға балаған жігіт Тастемір қолына түрік лирасын ұстата берді
– Бауырым, маған Түрік лирасының керегі жоқ. Ол өзімде де бар. Мен тілемші емеспін. Мен тағдырдың тауқыметін тартып, атамекенімнен адасып, қаңғырып жүрген бір қазақ ұрпағы едім. Маған Қазақстан ақшасын көрсет…
Жігіт әмиянын ашып, қағаз теңгені алып жатып:
– Мұны қайтесіз?
– Тұмар қылып тағып аламын. Сендер Қазақстанда жүрген соң оның қадірін біле бермейсіңдер ғой. Біз байғұстар жат ел, жат жерде қаңғырып жүріп… Қандай сағындық деші?
…
«Сол күннен бастап Тастемірдің көкейінен басқа бір тілек оянды».
Тастемір өмірінде бірінші рет паспорт алды, жетпіске келген жасында. Қаншама шекараны көктей өтсе де бірінші рет қашпай, ешкімнен қорықпай, қуана жүріп (Үйткені енді оның тәуелсіз Отаны бар) Қазақстанға аттанды. Бұл жолы жаяу кеткен еліне, ұшақпен бара жатыр. Алматы әуежайына қонған ұшақтың табалдырығына бірінші болып ілінді. Мүгедек арбасында отырған оны жолсеріктер адамдардың соңынан түсіргісі келді. Ал ол:
«Есіктен бірінші болып Тастемір шығып еді. Маужыраған ашық күн, ұлан байтақ жаймашуақ дала… Өзі бұрын мүлде көрмеген ғажайып бір бөтен дала… Оның көзі қарауыта бастады.
Ол арбасын жылжытты да басбалдақтан түсуге қамданды. Жолсеріктер жүгіріп келіп сүйей берді.
Тастемірге енді мына басбалдақ сондай ұзын көрінді. Бір талай төмендеп барса да, алдында таусылып бітпейтін тағы бір ұзақ жол жатқандай сезінді. Ақыры шыдамы таусылып тебініп қалды. Маңайдағы ел де, жолсерік қыздар да шу ете түсті. Тастемір сол зырлаған бойы жолға төселген кілемшелерден ары асып барып, арбасы төңкеріліп түсті.
Тастемір енді мүлде ессіз еді. Әлдекімдердің шулап, жүгіріп келіп сүйеп жатқанын да сезген жоқ. Маңдайынан шып-шып шыққан тер ме, әлде көзінен аққан жас, мұрнынан сорғалаған сор ма, белгісіз, дып-дымқыл бірдеңе айғыздалған, от болып күйіп тұрған ыстық бетін сап-салқын жер тәніне төседі:
– Ой, Алла, құдіреті күшті Расул Алла, шын ба, түсім емес пе? Шын жеттім бе, өмір бойы аңсаған, бір шымшымына зар болған қасиетті қара топырағыма?! – деді өзіне-өзі күбірлеп».
Оқиға осылай аяқталды. Тастемір өлген жоқ. Үйткені оның енді Отаны бар, азат басы бар, тағдыры байланар АЛТЫН ҚАЗЫҒЫ бар. Жақсылық қаламының ерекшелігі осы. Біз өмір бойы сезініп болмас, неше том жазып түсіндіріп болмас ұлы қағиданы осы повесті бірер сағат оқып ұғына аласыз. Өйткені бұл повестте жазушы көздеген биігіне қапысыз жеткен.
