Самырат шежіресіХалқымыздың ұлт тарихы мен ру шежіресі бір-бірімен тығыз байланысып жататыны кім-кімге де мәлім. Қазақ тарихы дегеніміз ру-тайпалардан тұрады.аумалы-төкпелі замандарды басынан кешіре отырып,заманымызға жеткен тарих. қазіргі ұрпақтар мен Қазақ халқын білгісі келетін мамандардың қымбат байлығы.тарих ғылымдарының бір тармағы саналатын шежірехалықтың шығу тегң мен тарихын біліу.Қазақ шежіресі Қазақ халқының ғасырлар бойғы жинаған, ұрпақтан-ұүрпаққа тараған тарихи шындығы.
Шежіре білушілер көкірегіне жаттап, бүгінгі күнге жеткізді,
сақтаушылар арқылы реттеліп жинақталып, өткені мен бүгінгісін тұрақтандыратын
асыл қазынаға айналды. Ұлтымыз өзінің тарихын білу азаматтық борыш деп
есептеген. Озық ойлы шежірелі қариялар ұрпақтарға ата шежіресін құлағына
құйып ата салтын, рулық ғұрып-әдетін білуін қадағалаған. Өз ұлтының абыройын,
ар-намысын қорғауға жетектеп, тәрбиелеген. Орта жүздін бірі – он екі Керейдің ең
кебі де мықтысы да Жантекей. Жантекейден Сүйінбай, Сүйіндік, Сүйіншәлі – үш ұл
туған. Сүйіншәлінің үлкен ұлы Самырат батыр, Сәмәмбет, Құтты, Бөкеш, Тіліке,
Баян алты ағайынды екен. Тапқан анасы Мешбет. Самырат батыр өмір сүрген
заман жоңғар шапқыншылары қазақ даласына өктемдік жүргізіп, қазақ даласы
қан сасыған ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама заман болғандықтан, Самырат
батыр өмірінің көбі ел шетінде, жау бетінде болып, талай ұрыстарға қатынасып,
халқын қорғап, өмірі ерлікпен өткені жайлы қыруар аңыздар бар. Керей елі
бірнеше ғасыр Сыр бойын мекендеген. Аңыздарда Самырат батырдың зираты Сыр
дариясының Қызылжар деген жерінде жерленгендігі айтылады. Керейдің Ителі
атасының Көкбұлақ батыр екеуі бір қорғанда делінеді. Егер Самырат батыр мен
Көкбұлак батыр болмаса, Керей елі жоңғар соғысында құрып кетер еді. Керейден
жасақ құрып, өлгенінше жоңғарменен соғысып, халқын қорғап қалған екен.
Самырат 18 жасқа тола бастағаннан кейін батырлар қатарына өтіп, елдің қорғаны
бола бастайды. Жайын жатқан елдін жылқысын айдап, адамын барымталаған
дүрбіттер мен ұранқайлардың алдын тосып, бірнеше рет жаумен айқасып,
жылқыны айырып, барымталаған адамдарын құтқарып, ел алқауына ие болады.
Атақ-абыройы өсіп, батыр атанады. Жоңғар шапқыншылары халықтын тынышын
кетіріп, шапқыншылық жасай бергендіктен, Самырат Керей елінен жасақ құрып,
халқын қорғайды. Ел ынтымағын күшейтіп, дау-дамай, жер-жесір дауын бітіріп,
адал билік жүргізеді. Елі өсіп Жантекейдің үлкен ордасына айналады. Осындай
жаугершілік жылдардың бірінде бейғам жатқан Сүйінбай ауылының жылқысын
қалмақтар айдап, інісі Тілекені барымталап әкетеді. Самырат батыр жасақтарымен
жауды қуып кетеді. Осы кезде ен қалған ауылға бір жағынан келіп қалған дүрбіттер
тұтқиыл шабуыл жасап, қарша бораған садақ оғының астында қалады. Самырат
батыр жоқ, Сүйінбай екі қызы Дариға мен Бәтиманы ертіп, алты қанат ақ үйінің
жабығын тіліп қойып, жауды садақпен үш жақтан атып, үйіне жолатпай тұрғанда,
қалмақты қуып кеткен Самырат жауын жеңіп, малын, інісін кұтқарып келіп қалады.
Жаудың ту сыртынан шабуылдап, жайратып ауылын аман алып қалады. Осыдан
кейін Самрат ауылына қарақшылар баса алмайтын болыпты. Басына іс түскенде
жауын жайратқан ұлын көрген Сүйінбай көзіне жас алып:
“Самратым жоқ болды,
Самамбетім құт болды,
Құтты, Бөкеш жас болды,
Төле сені кайтейін,
Қалың жау қаптап келгенде
сақтаушылар арқылы реттеліп жинақталып, өткені мен бүгінгісін тұрақтандыратын
асыл қазынаға айналды. Ұлтымыз өзінің тарихын білу азаматтық борыш деп
есептеген. Озық ойлы шежірелі қариялар ұрпақтарға ата шежіресін құлағына
құйып ата салтын, рулық ғұрып-әдетін білуін қадағалаған. Өз ұлтының абыройын,
ар-намысын қорғауға жетектеп, тәрбиелеген. Орта жүздін бірі – он екі Керейдің ең
кебі де мықтысы да Жантекей. Жантекейден Сүйінбай, Сүйіндік, Сүйіншәлі – үш ұл
туған. Сүйіншәлінің үлкен ұлы Самырат батыр, Сәмәмбет, Құтты, Бөкеш, Тіліке,
Баян алты ағайынды екен. Тапқан анасы Мешбет. Самырат батыр өмір сүрген
заман жоңғар шапқыншылары қазақ даласына өктемдік жүргізіп, қазақ даласы
қан сасыған ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама заман болғандықтан, Самырат
батыр өмірінің көбі ел шетінде, жау бетінде болып, талай ұрыстарға қатынасып,
халқын қорғап, өмірі ерлікпен өткені жайлы қыруар аңыздар бар. Керей елі
бірнеше ғасыр Сыр бойын мекендеген. Аңыздарда Самырат батырдың зираты Сыр
дариясының Қызылжар деген жерінде жерленгендігі айтылады. Керейдің Ителі
атасының Көкбұлақ батыр екеуі бір қорғанда делінеді. Егер Самырат батыр мен
Көкбұлак батыр болмаса, Керей елі жоңғар соғысында құрып кетер еді. Керейден
жасақ құрып, өлгенінше жоңғарменен соғысып, халқын қорғап қалған екен.
Самырат 18 жасқа тола бастағаннан кейін батырлар қатарына өтіп, елдің қорғаны
бола бастайды. Жайын жатқан елдін жылқысын айдап, адамын барымталаған
дүрбіттер мен ұранқайлардың алдын тосып, бірнеше рет жаумен айқасып,
жылқыны айырып, барымталаған адамдарын құтқарып, ел алқауына ие болады.
Атақ-абыройы өсіп, батыр атанады. Жоңғар шапқыншылары халықтын тынышын
кетіріп, шапқыншылық жасай бергендіктен, Самырат Керей елінен жасақ құрып,
халқын қорғайды. Ел ынтымағын күшейтіп, дау-дамай, жер-жесір дауын бітіріп,
адал билік жүргізеді. Елі өсіп Жантекейдің үлкен ордасына айналады. Осындай
жаугершілік жылдардың бірінде бейғам жатқан Сүйінбай ауылының жылқысын
қалмақтар айдап, інісі Тілекені барымталап әкетеді. Самырат батыр жасақтарымен
жауды қуып кетеді. Осы кезде ен қалған ауылға бір жағынан келіп қалған дүрбіттер
тұтқиыл шабуыл жасап, қарша бораған садақ оғының астында қалады. Самырат
батыр жоқ, Сүйінбай екі қызы Дариға мен Бәтиманы ертіп, алты қанат ақ үйінің
жабығын тіліп қойып, жауды садақпен үш жақтан атып, үйіне жолатпай тұрғанда,
қалмақты қуып кеткен Самырат жауын жеңіп, малын, інісін кұтқарып келіп қалады.
Жаудың ту сыртынан шабуылдап, жайратып ауылын аман алып қалады. Осыдан
кейін Самрат ауылына қарақшылар баса алмайтын болыпты. Басына іс түскенде
жауын жайратқан ұлын көрген Сүйінбай көзіне жас алып:
“Самратым жоқ болды,
Самамбетім құт болды,
Құтты, Бөкеш жас болды,
Төле сені кайтейін,
Қалың жау қаптап келгенде
Самратым ес болды” деген екен.
Самырат батырдың інісі Самамбет кұт болды дейтіні Самамбеттің үш әйелінен
11 ұл туып, қазіргі таңда 25 рулы ел болып отыр. Самамбеттің үлкен әйелі
Соқсұрдан 3 ұл: Атамтай, Есенбай, Есентай. Ал тоқалы Тасбикеден: Ақша, Бөрте,
Елбай, Қалбай, Қаржау, Сары 6 ұл, косалқы әйелі Баданнан Есеғазы, Қазыбек туып,
11 Сәмәмбет атанған. Бадан бәйбішенің сабасына үйрек ұялап, сабасына жүзген
деген аңыз бар. Күні бүгінге дейін 11 Самамбет үкіге табынады. Бүтін Жантекей
Керейлерін Сары үкі Самамбет деп атап келеді. Ерте кезде руда Самамбет деп атап
келген, кейін өте өсіп, ұсақ рулар көбейіп бөлініп кетті. Самырат атамыз өмір бойы
жоңғармен соғысып сардар басы болып, 40 жастан асқанда Ұраңқай қызы Үріммен
некеленіп, Селеу бала туады. Селеуді нағашылары алып кетіп, балиғат жасына
толмай қаза табады. Сол дәуірде Ұраңқай, қара қалмақтар Жайықтың Қызылжартас
бойында мекен етіпті. Самырат батыр інілері Самамбет Құтты Бөкештерден бала
асырап алады. Мысалы Ескіркеп, Бөгенбайлар еді. Кейін Самырат ұрпақтарымен
бірлікте Самырат руын қалыптастырды. Самырат батырдан 80 жыл кейін туған
Самамбеттің немересі Түкібайда Самырат баласымыз деп келген. Самамбеттің
бірге туған інілері Сімембет, Құтты, Бөкөш ұрпақтары текті болып, Орта жүзде
асқан сұлуда, мерген де, алып күштің иесі балуан да, атбегі, құсбегілер де
осылардың ұрпақтарынан шыққан. Самырат батыр қолын бастап, Шекті деген ел
ішінен жылқы алуға шыққан кезде, Жайык жағалауынан қара қалмақ жұрты ма
жоқ Шекті елі ме ел көшкен, жау шапқан жұрттан бір жас бала тауып алады. Бұл
баланы Самырат өзі алып, бұл бала бізге құт болар, деп жылқы алмай қайтқан
екен. Бұл баланың атын Жайқынсу қойыпты. Ұзамай Ұранхай кызы Үрім бала
көтеріп Көлбей туыпты. Самырат батыр қартайған кезінде әйелі Үрім өз төркіні
Жайықтағы қарақалмақ елінен Бөркін деген қызды Көлбайға алып беріпті. Бұл
дәуірде Көлбай Есіл өзенінің бойын мекен еткен. Көлбайдың әйелі Бөркін ұл
тауып, атын Есіл қойыпты. Нағашы қалмақтар берген күміс жал жирен қасқа
жылқы өсіп, дәурендеген екен. Есілден Айқара, Қалба, Қарға, Шағала туады.
Айқара неше әйел алса да ұрпақ көрмейді, бір балаға зар болып жүргенде түс
көреді. Түсінде бұлан деген аңға мініп, Ертіс өзенін екі рет өткен екен. Не болса да
керейдің батыр Жәнібегіне жорытады. Жәкең түсін жорып, Ертістен екі өткенің
әйелің егіз ұл табады. Бірінің атын Бұланбай қой, Бұлан күшті аң ғой, казақ еліне
ұран болатын балуан болар. Бірінің атын Ертісбай қой, шалқыған бай болар депті.
Аруақты батырдың айтқаны дәл келіп, егіз ұл туады. Алдыңғы туғанын Бұланбай
қояды. Бұланбай жас кезінде ылғи құлын терісінен тайжақы киетіндіктен Тайжақы
балуан атаныпты. Қазірге дейін Керей елі арысқа түссе Бұланбайдың аруағын
шақырады. Найман елінің бір үлкен асы болып, Жәнібек батырға Керей елінен
жүйрік ат, балуан әкел деп тапсырады. Сол кезде балуан атанып жүрген 60 жігітті
жинап, тай сойып, астауға тураған етті Жәнібек бірден шақырып асатады. Сонда
18 жасқа жаңа келген Бұланбай қос қолдап ет асатқанда қолымды сорып кете
жаздады. Бұнда болмаған күш кімде болады депті. Сол жолы Бұланбай бас
балуанды жеңіп алыпты. Үлкендер Бұланбайға бұрын қайратың болған ба деп
сұрайды. Сонда ол жазғытұрымғы бүрлеген тобылғыны колыммен қысқанда су
тамшылаушы еді деген екен. Жәнібек батыр айтқандай Ертісбай асқан бай болып,
қазіргі Зайсан ауданының Кендірлік өзенінің екі айрық басы Бұланбай, Ертісбай
өзені деп күні бүгін айтылып келеді. Өзеннің басы жайлау, аяғы қыстау екен.
Бұланбай қыстауында көтерген балуан тас күні бүтін тұр деп айтылады. Бұланбай
Ертісбай кесенесі де ос қыстауда екен. Бұланбайдан Бапы, Сапы, Тоты үш ұл туған.
Бапыдан Албай, Самарқан туған. Албайдан Қуанжан, Назартай, Қапи туған.
Қуанжаннан Сайрау, Сайлау, Серік, Еркін туған. Ал Самарқаннан Көбеген, Көпен
туған. Ертісбайдан Мылтықбай. Мылтықбайдан Қызай, Мұзай. Қызайдан
Салмақбай би болған. Бұланбай-Ертісбай ұрпақтары Зайсан ауданы мен Қытайдың
Алтай аймағына қоныстанған.
Самырат батырдың інісі Самамбет кұт болды дейтіні Самамбеттің үш әйелінен
11 ұл туып, қазіргі таңда 25 рулы ел болып отыр. Самамбеттің үлкен әйелі
Соқсұрдан 3 ұл: Атамтай, Есенбай, Есентай. Ал тоқалы Тасбикеден: Ақша, Бөрте,
Елбай, Қалбай, Қаржау, Сары 6 ұл, косалқы әйелі Баданнан Есеғазы, Қазыбек туып,
11 Сәмәмбет атанған. Бадан бәйбішенің сабасына үйрек ұялап, сабасына жүзген
деген аңыз бар. Күні бүгінге дейін 11 Самамбет үкіге табынады. Бүтін Жантекей
Керейлерін Сары үкі Самамбет деп атап келеді. Ерте кезде руда Самамбет деп атап
келген, кейін өте өсіп, ұсақ рулар көбейіп бөлініп кетті. Самырат атамыз өмір бойы
жоңғармен соғысып сардар басы болып, 40 жастан асқанда Ұраңқай қызы Үріммен
некеленіп, Селеу бала туады. Селеуді нағашылары алып кетіп, балиғат жасына
толмай қаза табады. Сол дәуірде Ұраңқай, қара қалмақтар Жайықтың Қызылжартас
бойында мекен етіпті. Самырат батыр інілері Самамбет Құтты Бөкештерден бала
асырап алады. Мысалы Ескіркеп, Бөгенбайлар еді. Кейін Самырат ұрпақтарымен
бірлікте Самырат руын қалыптастырды. Самырат батырдан 80 жыл кейін туған
Самамбеттің немересі Түкібайда Самырат баласымыз деп келген. Самамбеттің
бірге туған інілері Сімембет, Құтты, Бөкөш ұрпақтары текті болып, Орта жүзде
асқан сұлуда, мерген де, алып күштің иесі балуан да, атбегі, құсбегілер де
осылардың ұрпақтарынан шыққан. Самырат батыр қолын бастап, Шекті деген ел
ішінен жылқы алуға шыққан кезде, Жайык жағалауынан қара қалмақ жұрты ма
жоқ Шекті елі ме ел көшкен, жау шапқан жұрттан бір жас бала тауып алады. Бұл
баланы Самырат өзі алып, бұл бала бізге құт болар, деп жылқы алмай қайтқан
екен. Бұл баланың атын Жайқынсу қойыпты. Ұзамай Ұранхай кызы Үрім бала
көтеріп Көлбей туыпты. Самырат батыр қартайған кезінде әйелі Үрім өз төркіні
Жайықтағы қарақалмақ елінен Бөркін деген қызды Көлбайға алып беріпті. Бұл
дәуірде Көлбай Есіл өзенінің бойын мекен еткен. Көлбайдың әйелі Бөркін ұл
тауып, атын Есіл қойыпты. Нағашы қалмақтар берген күміс жал жирен қасқа
жылқы өсіп, дәурендеген екен. Есілден Айқара, Қалба, Қарға, Шағала туады.
Айқара неше әйел алса да ұрпақ көрмейді, бір балаға зар болып жүргенде түс
көреді. Түсінде бұлан деген аңға мініп, Ертіс өзенін екі рет өткен екен. Не болса да
керейдің батыр Жәнібегіне жорытады. Жәкең түсін жорып, Ертістен екі өткенің
әйелің егіз ұл табады. Бірінің атын Бұланбай қой, Бұлан күшті аң ғой, казақ еліне
ұран болатын балуан болар. Бірінің атын Ертісбай қой, шалқыған бай болар депті.
Аруақты батырдың айтқаны дәл келіп, егіз ұл туады. Алдыңғы туғанын Бұланбай
қояды. Бұланбай жас кезінде ылғи құлын терісінен тайжақы киетіндіктен Тайжақы
балуан атаныпты. Қазірге дейін Керей елі арысқа түссе Бұланбайдың аруағын
шақырады. Найман елінің бір үлкен асы болып, Жәнібек батырға Керей елінен
жүйрік ат, балуан әкел деп тапсырады. Сол кезде балуан атанып жүрген 60 жігітті
жинап, тай сойып, астауға тураған етті Жәнібек бірден шақырып асатады. Сонда
18 жасқа жаңа келген Бұланбай қос қолдап ет асатқанда қолымды сорып кете
жаздады. Бұнда болмаған күш кімде болады депті. Сол жолы Бұланбай бас
балуанды жеңіп алыпты. Үлкендер Бұланбайға бұрын қайратың болған ба деп
сұрайды. Сонда ол жазғытұрымғы бүрлеген тобылғыны колыммен қысқанда су
тамшылаушы еді деген екен. Жәнібек батыр айтқандай Ертісбай асқан бай болып,
қазіргі Зайсан ауданының Кендірлік өзенінің екі айрық басы Бұланбай, Ертісбай
өзені деп күні бүгін айтылып келеді. Өзеннің басы жайлау, аяғы қыстау екен.
Бұланбай қыстауында көтерген балуан тас күні бүтін тұр деп айтылады. Бұланбай
Ертісбай кесенесі де ос қыстауда екен. Бұланбайдан Бапы, Сапы, Тоты үш ұл туған.
Бапыдан Албай, Самарқан туған. Албайдан Қуанжан, Назартай, Қапи туған.
Қуанжаннан Сайрау, Сайлау, Серік, Еркін туған. Ал Самарқаннан Көбеген, Көпен
туған. Ертісбайдан Мылтықбай. Мылтықбайдан Қызай, Мұзай. Қызайдан
Салмақбай би болған. Бұланбай-Ертісбай ұрпақтары Зайсан ауданы мен Қытайдың
Алтай аймағына қоныстанған.
Атамыз Самырат керей қосынын бастап, жауын жеңіп, бір ұлы тауды бөктерлеп,
келе жатқан кезде, алдындағы қара таудан
будақтаған түтін көріп, көшкен елме, көрініс берген жау ма деп, түтін шыққан
жерге қолын бастап, таяп барып, елші салып көрсе, от жаққан бір әйел болып
шығады. Бұл әйелдің елін қара қалмақ шауып жатқанда аршаның арасына тығылып
қалып, бөктерлеп келе жатқан қара нарды көріп, от жағып белгі бергенін айтады.
Аты Иләйім қыпшақ қызы екен. Сонда Самырат батыр: қарағым мынау жаугершілік
заман, менің мына 40 батырымның ішінен біреуінің етегінен ұста. Мен саған ие
боламын дейді. Сонда әйел бұл қамқорлығыңызға рахмет, сарбаздарыңыздың
басын кемітпеймін. Бір тілегім орындалар, өзіңізбен некеленсем дейді. Сонда
Самырат бұл тілегің орынды. Бірақ мен пайғамбар жасына келдім. Жас өмірің зая
болмай ма дегенде, әйел жоқ сізге жаным аманат, сізбен бірге болсам армансыз
болар едім депті. Самырат батыр әлгі әйелмен неке құрып, көп ұзамай жүкті болып,
ер бала туады. Баланың атын Ләйім жеңгей өзі қояды. Мен жаудан аман қалып,
Қаратаудың басында жалғыз тұрғанымда алыстан қара көрдім. Сол көрген қара нар
маған бақ болды. Баланың аты Қаракөрген болсын дейді. Қаракөрген ер жетіп, 7
жасында жебе тартып, ағаш басындағы тиынды су түбіндегі кұндызды атып, 15
жаста әкесіне еріп, жауға шыққан. Асқан мерген болғандықтан Қарамерген атанып
кеткен. Қазіргі кезде 4 Самыраттың бірі Қарамерген руы болып отыр. Қармергенен
Жантен, Төлен, Байтемір, Байтек. Жантеннен Қойшы, Тайшы, Сапыр. Сапырдан
Бейсенбай, Бейсекей, Текей, Ақжан. Бейсенбайдан Әндіреш ұста. Одан Сағдолла,
Мұстақи, Запыш. Төленнен Қалжан, Саптаяқ, Итаяқ. Қалжаннан Бұғыбай,
Бұлғынбай, Атғынбай. Бұлғынбайдан Бекбай болыс. Бекбайдан Түсіп, Қали, Мұкан,
Көкей, Рахат, Жұбайхан. Саптаяқтан Алыпбай, Жұлыпбай. Алыпбайдан Жұмық.
Жұмықтан Қорғаш, Оңғарбай, Оралхан. Қорғаштан Қыйлым. Қыйлымнан Әділбек,
Ақылбек. Оңғарбайдан Жеңіс, Айдын, Айбын, Ардақ, Бақыт. Самырат атамыздаң
үшінші жары Маруадан Жанбай, Тойтық. Жанбай Самырат атамыздың 61 жасында
көрген баласы. Бағым жанды деп атын Жанбай қойыпты. Баланы бесікке салғанда
қазақ жолын бұзып, қызылшақа баланың тұсауын қыларқанмен тұсауын қиыпты.
Атамыздың кенже баласы Тойтық Самыраттың 71 жасында туылған. Керей Сыр
бойынан ауған кезі екен. Керейдің бір шаңырағы болған Қойлаудың немересі
Көкбұлақ батыр (Ителі) бес ұлынын кенжесі Ахметқали деген адам үлкен той
жасапты. Сол тойда Тойтық туып, атын Тойдық қойған. Кейін аяғы кемтар болып,
Тойтық атанып кетеді. Осы тойда қалмақтар елді шауып, Ахметқалидың ағасы
Ахметәлі деген адам туған баланы өз ауылы Ақтас-Сырға деген жерге апарып
тыққан екен. Сол соғыста керей батырлары тізе қосып, қарсы тұрып, халықты
қорғап калған. Соғыста Көкбұлақ батыр қаза болып, Сыр бойынын Қызылжар
деген жеріне жерленген екен. Самырат батыр 90 жасқа келіп, Қалба тауында қайтыс
болып, сүйегін, Сыр бойындағы Көкбұлақ батырдың зиратына апарып жерлеген.
Орта жүз елін шақырып ас берген делінеді. Жанбай атамыздан тарағандар Айдабол,
Айдар, Мамық, Бәтей, Оймақ деген қыз болған. Оймақты қырғыз елінің азаматы
Исақан Махсұтқа ұзатыпты. Қырғыз елінің Қошар деген қаласында тұратын. Ата
Жанбайдың кенжесі Бәтей. Бәтейдің үлкен әйелінен Қайсар, Мошқа (әулие). Кіші
әйелінен Керімбай. Қайсардан Жұмажан би туған. Жұмажанның екі әйелінен 12 ұл
туады. Үлкен әйелінен 7 ұл. Рахман, Өсембай, Тақыр, Қали, Бекбай, Төлен, Өсен.
Жұмажанның кіші әйелінен 5 ұл. Кітапбай, Сартбай, Есенқұл, Байқал, Мұса молла.
Самырат атамыздың 3 әйелінен туған Көлбай, Қарамерген, Жанбай, Тойтық қазіргі
таңда 4 Самырат ел болып, Қытай жерінің Алтай-Тарбағатай аймақтарына
қоныстанған. Бір бөлімі ШҚО Зайсан ауданынның Кендірлік бойында есіп-өніп
келеді. Самырат елінен әйгілі адамдар көп шыққан. Бұланбай Көлбайұлы, 1765
жылы туылып, 1850 жылы 85 жасында дүниеден өткен. Алты арысқа аты шыққан ,
жауырыны жерге тимеген әйгілі балуан. Керей елі жауға шапса Жәнібек батырдың
аруағын шақырады. Атқа шапса Шақабай батырдың аруағын, ал балуан арысқа
түссе Бұланбай балуанның аруағын шақырады. Бұланбайдың немересі болып
будақтаған түтін көріп, көшкен елме, көрініс берген жау ма деп, түтін шыққан
жерге қолын бастап, таяп барып, елші салып көрсе, от жаққан бір әйел болып
шығады. Бұл әйелдің елін қара қалмақ шауып жатқанда аршаның арасына тығылып
қалып, бөктерлеп келе жатқан қара нарды көріп, от жағып белгі бергенін айтады.
Аты Иләйім қыпшақ қызы екен. Сонда Самырат батыр: қарағым мынау жаугершілік
заман, менің мына 40 батырымның ішінен біреуінің етегінен ұста. Мен саған ие
боламын дейді. Сонда әйел бұл қамқорлығыңызға рахмет, сарбаздарыңыздың
басын кемітпеймін. Бір тілегім орындалар, өзіңізбен некеленсем дейді. Сонда
Самырат бұл тілегің орынды. Бірақ мен пайғамбар жасына келдім. Жас өмірің зая
болмай ма дегенде, әйел жоқ сізге жаным аманат, сізбен бірге болсам армансыз
болар едім депті. Самырат батыр әлгі әйелмен неке құрып, көп ұзамай жүкті болып,
ер бала туады. Баланың атын Ләйім жеңгей өзі қояды. Мен жаудан аман қалып,
Қаратаудың басында жалғыз тұрғанымда алыстан қара көрдім. Сол көрген қара нар
маған бақ болды. Баланың аты Қаракөрген болсын дейді. Қаракөрген ер жетіп, 7
жасында жебе тартып, ағаш басындағы тиынды су түбіндегі кұндызды атып, 15
жаста әкесіне еріп, жауға шыққан. Асқан мерген болғандықтан Қарамерген атанып
кеткен. Қазіргі кезде 4 Самыраттың бірі Қарамерген руы болып отыр. Қармергенен
Жантен, Төлен, Байтемір, Байтек. Жантеннен Қойшы, Тайшы, Сапыр. Сапырдан
Бейсенбай, Бейсекей, Текей, Ақжан. Бейсенбайдан Әндіреш ұста. Одан Сағдолла,
Мұстақи, Запыш. Төленнен Қалжан, Саптаяқ, Итаяқ. Қалжаннан Бұғыбай,
Бұлғынбай, Атғынбай. Бұлғынбайдан Бекбай болыс. Бекбайдан Түсіп, Қали, Мұкан,
Көкей, Рахат, Жұбайхан. Саптаяқтан Алыпбай, Жұлыпбай. Алыпбайдан Жұмық.
Жұмықтан Қорғаш, Оңғарбай, Оралхан. Қорғаштан Қыйлым. Қыйлымнан Әділбек,
Ақылбек. Оңғарбайдан Жеңіс, Айдын, Айбын, Ардақ, Бақыт. Самырат атамыздаң
үшінші жары Маруадан Жанбай, Тойтық. Жанбай Самырат атамыздың 61 жасында
көрген баласы. Бағым жанды деп атын Жанбай қойыпты. Баланы бесікке салғанда
қазақ жолын бұзып, қызылшақа баланың тұсауын қыларқанмен тұсауын қиыпты.
Атамыздың кенже баласы Тойтық Самыраттың 71 жасында туылған. Керей Сыр
бойынан ауған кезі екен. Керейдің бір шаңырағы болған Қойлаудың немересі
Көкбұлақ батыр (Ителі) бес ұлынын кенжесі Ахметқали деген адам үлкен той
жасапты. Сол тойда Тойтық туып, атын Тойдық қойған. Кейін аяғы кемтар болып,
Тойтық атанып кетеді. Осы тойда қалмақтар елді шауып, Ахметқалидың ағасы
Ахметәлі деген адам туған баланы өз ауылы Ақтас-Сырға деген жерге апарып
тыққан екен. Сол соғыста керей батырлары тізе қосып, қарсы тұрып, халықты
қорғап калған. Соғыста Көкбұлақ батыр қаза болып, Сыр бойынын Қызылжар
деген жеріне жерленген екен. Самырат батыр 90 жасқа келіп, Қалба тауында қайтыс
болып, сүйегін, Сыр бойындағы Көкбұлақ батырдың зиратына апарып жерлеген.
Орта жүз елін шақырып ас берген делінеді. Жанбай атамыздан тарағандар Айдабол,
Айдар, Мамық, Бәтей, Оймақ деген қыз болған. Оймақты қырғыз елінің азаматы
Исақан Махсұтқа ұзатыпты. Қырғыз елінің Қошар деген қаласында тұратын. Ата
Жанбайдың кенжесі Бәтей. Бәтейдің үлкен әйелінен Қайсар, Мошқа (әулие). Кіші
әйелінен Керімбай. Қайсардан Жұмажан би туған. Жұмажанның екі әйелінен 12 ұл
туады. Үлкен әйелінен 7 ұл. Рахман, Өсембай, Тақыр, Қали, Бекбай, Төлен, Өсен.
Жұмажанның кіші әйелінен 5 ұл. Кітапбай, Сартбай, Есенқұл, Байқал, Мұса молла.
Самырат атамыздың 3 әйелінен туған Көлбай, Қарамерген, Жанбай, Тойтық қазіргі
таңда 4 Самырат ел болып, Қытай жерінің Алтай-Тарбағатай аймақтарына
қоныстанған. Бір бөлімі ШҚО Зайсан ауданынның Кендірлік бойында есіп-өніп
келеді. Самырат елінен әйгілі адамдар көп шыққан. Бұланбай Көлбайұлы, 1765
жылы туылып, 1850 жылы 85 жасында дүниеден өткен. Алты арысқа аты шыққан ,
жауырыны жерге тимеген әйгілі балуан. Керей елі жауға шапса Жәнібек батырдың
аруағын шақырады. Атқа шапса Шақабай батырдың аруағын, ал балуан арысқа
түссе Бұланбай балуанның аруағын шақырады. Бұланбайдың немересі болып
келетін Байғозы Талжанұлы 1865 жылы Зайсан өңірінде дүниеге келіп, 1933 жылы
қайтыс болған. Зираты Сауыр тауының Бестерек деген жеріне жерленген, тас
қорғаны бар. Арқадағы Құдакелді деген бидің асы болады. Асқа сауын айтқан
кезде Найманнның атақты балуаны Төлендімен күресуге Керейден арнаулы балуан
әкелуге тапсырады. Керей билері ақылдасып, балуан көп шыккан Самырат руынан
баруын ұйғарады. Самырат елі ақылдаса келіп, 18 жаска жаңа шыққан Байғозыны
ұйғарады. Уақыт тығыз болып, балуанның аяғына киетін етік табылмай, тіктіруге
мәтқапы болып, сасқалақтайды. Сонда топ ортасынан біреу бұның аяғына сыйса
Айпара бәйбішенің қыстық мәсісі дәл келер деген соң Айпараның мәсісін алып,
кигізгенде, қоңылтаяқ аяғына зорға сиыпты. Сол сапарында орта жүздің атақты
балуаны Төлендіні жығып, атағы орта жүзге тараған екен. Осыдан бірнеше жыл
өткен соң Қытайдың Тарбағатай аймағы Қобықсары ауданындағы мұңғыл
билеушісі Шың-уаң келін түсіріп, той жасапты. Екі аймакты тойға шақырады. Осы
тойда мұңғылдың бас балуаны Бадынжаппен күресіп, жығып, бас балуан атағын
алады. Сол тойда Қазыбек Ташығүлдың кер биесі бәйгеден келіп, казақ елі үлкен
абыройға кенеледі. Омари Жүндібайүлы 1888 жылы Қазақстанның Зайсан ауданы
Кендірлік бойында дүниеге келген. Алып күштің иесі ғана емес, он саусағынан
өнер тамған алтын ұстаған ұста, өрмешілік, ағашшылықпен қоса домбырашы,
айтыс ақыны, өнердің бәрін меңгерген, нағыз сегіз кырлы азамат екен. 1913 жылы
бүтін Шыңжан өлкесінен танылған Жеңісқан гүңнің асы болады. Алтайдың Көксаз
деген жеріне жүздің үстінде үй тігіп, Шыңжаңдағы мұңгыл, хансу, ойғыр, сібе
солаң сияқты басқада ұлттардан асқа шақырады. Бас балуан мен бәйгеге 40
тайлақтың құнына тура келетін жүлде беретінін естіген, сол кездегі Шыңжаңның
билеушісі Яң Ши Сай жедел даярланып, ұлты солаң, ішкі өлкеден тәрбие алған
Шойынқара деп аталатын балуанын, шет мемлекеттен әкелген қара арғымағын
асқа апаруға даярлайды. Бұл хабарды естіген Жантекей елі ел намысын жібермеуді
ойлап, сол кезде Қазақстанда қалған Керейлерді бодан Керей деп атайды екен.
Тағыда Бұланбай, Байғозы шыққан Самырат ауылынан бас балуанға адам іздейді.
Сонда бас балуан Омариды Шойынқарамен күресуге ұйғарады. Сол кезде Омари
Найманның атақты балуаны Мұстафаны, Ителінің балуаны Оразханды жығып,
көзге түскен еді. Бұл жолыда Омари Шойынқараны жығып, бас балуан атағын
алады. Ат бәйгесінде Зайсаннан келген Құнбай қоңыр 300 аттың алдында келіп,
үлкен абыройға бөленеді. Бұған ызаланған Яң Ши Сай шыдамай: «Омари менің
балуанымның басынан неге аттайды, бұл бізді қорлағандық!» – деп қиғылық
салады. Сол жерде бастан-аяқ өз көздерімен көріп отырған Совет одағының
Алтайдағы консулдығының адамдары араға түсіп, тоқтатады. Яң Ши Сайдың
Шойынқара балуанын жыққан Омаридың атағы бүтін Шыңжаңға таралады.
Балуанның тұқым қуалайтын ғажайып ерекшелігі болатыны рас. Бұланбайдың
Таңатар деген баласы да. Таңатардың баласы Талжан да балуан болған. Талжаннан
туған Байғозы, Нарғозы ағайынды алыптар еді. Бірақ Нарғозы ерте қайтыс болған,
ұрпақтары бар. Омари балуанның туган ағасы Сақари да Керейдің атақты балуаны
болған. Омаридың қазіргі ұрпағы 1990- жылдарда тау шаңғысынан Қытай мемлекеті
бойынша біріншілікті алған, қазір Алтайда тұрады. Бұланбай, Байғозы. Омари
дәуірінде жұңғарлар жеңіліп, халық тынышталған кез болғандықтан балуандықпен
ғана өткен. Балуан-батыр егіз дегендей, жоңғар соғысы кезінде Самырат ұрпағынан
Ызғұтты, Жолқұтты деген ағайынды батыр болған. Қонысбай, Тасболат деген
батырлар шыккан. Орта жүзге аты әйгілі ақын Көтбай Көшкіншіұлы Самыраттың
Тойтық атасынан. 1835 жылы Зайсанның Кендірлігі бойында дүниеге келіп, 1905
жылы мекенінде дүниеден өткен. Зираты Кендірлік бойында. Айтыс ақыны, зор
дауысты әнші болып, халық жүрегін ұялап, бүгінге жетіп отыр. Мошқа әулие
Самыраттың Жанбай ауылынан. 1680 жылдар туылып, 1780 жылы кайтыс болған.
Жүз жас жасаған адам. Әулиенің болашақты болжаған болжамдары дұрыс келген.
Мысалы: «Белдеусізден үй болады, белгісізден би болады. Сиыр пұл болады, әйел
қайтыс болған. Зираты Сауыр тауының Бестерек деген жеріне жерленген, тас
қорғаны бар. Арқадағы Құдакелді деген бидің асы болады. Асқа сауын айтқан
кезде Найманнның атақты балуаны Төлендімен күресуге Керейден арнаулы балуан
әкелуге тапсырады. Керей билері ақылдасып, балуан көп шыккан Самырат руынан
баруын ұйғарады. Самырат елі ақылдаса келіп, 18 жаска жаңа шыққан Байғозыны
ұйғарады. Уақыт тығыз болып, балуанның аяғына киетін етік табылмай, тіктіруге
мәтқапы болып, сасқалақтайды. Сонда топ ортасынан біреу бұның аяғына сыйса
Айпара бәйбішенің қыстық мәсісі дәл келер деген соң Айпараның мәсісін алып,
кигізгенде, қоңылтаяқ аяғына зорға сиыпты. Сол сапарында орта жүздің атақты
балуаны Төлендіні жығып, атағы орта жүзге тараған екен. Осыдан бірнеше жыл
өткен соң Қытайдың Тарбағатай аймағы Қобықсары ауданындағы мұңғыл
билеушісі Шың-уаң келін түсіріп, той жасапты. Екі аймакты тойға шақырады. Осы
тойда мұңғылдың бас балуаны Бадынжаппен күресіп, жығып, бас балуан атағын
алады. Сол тойда Қазыбек Ташығүлдың кер биесі бәйгеден келіп, казақ елі үлкен
абыройға кенеледі. Омари Жүндібайүлы 1888 жылы Қазақстанның Зайсан ауданы
Кендірлік бойында дүниеге келген. Алып күштің иесі ғана емес, он саусағынан
өнер тамған алтын ұстаған ұста, өрмешілік, ағашшылықпен қоса домбырашы,
айтыс ақыны, өнердің бәрін меңгерген, нағыз сегіз кырлы азамат екен. 1913 жылы
бүтін Шыңжан өлкесінен танылған Жеңісқан гүңнің асы болады. Алтайдың Көксаз
деген жеріне жүздің үстінде үй тігіп, Шыңжаңдағы мұңгыл, хансу, ойғыр, сібе
солаң сияқты басқада ұлттардан асқа шақырады. Бас балуан мен бәйгеге 40
тайлақтың құнына тура келетін жүлде беретінін естіген, сол кездегі Шыңжаңның
билеушісі Яң Ши Сай жедел даярланып, ұлты солаң, ішкі өлкеден тәрбие алған
Шойынқара деп аталатын балуанын, шет мемлекеттен әкелген қара арғымағын
асқа апаруға даярлайды. Бұл хабарды естіген Жантекей елі ел намысын жібермеуді
ойлап, сол кезде Қазақстанда қалған Керейлерді бодан Керей деп атайды екен.
Тағыда Бұланбай, Байғозы шыққан Самырат ауылынан бас балуанға адам іздейді.
Сонда бас балуан Омариды Шойынқарамен күресуге ұйғарады. Сол кезде Омари
Найманның атақты балуаны Мұстафаны, Ителінің балуаны Оразханды жығып,
көзге түскен еді. Бұл жолыда Омари Шойынқараны жығып, бас балуан атағын
алады. Ат бәйгесінде Зайсаннан келген Құнбай қоңыр 300 аттың алдында келіп,
үлкен абыройға бөленеді. Бұған ызаланған Яң Ши Сай шыдамай: «Омари менің
балуанымның басынан неге аттайды, бұл бізді қорлағандық!» – деп қиғылық
салады. Сол жерде бастан-аяқ өз көздерімен көріп отырған Совет одағының
Алтайдағы консулдығының адамдары араға түсіп, тоқтатады. Яң Ши Сайдың
Шойынқара балуанын жыққан Омаридың атағы бүтін Шыңжаңға таралады.
Балуанның тұқым қуалайтын ғажайып ерекшелігі болатыны рас. Бұланбайдың
Таңатар деген баласы да. Таңатардың баласы Талжан да балуан болған. Талжаннан
туған Байғозы, Нарғозы ағайынды алыптар еді. Бірақ Нарғозы ерте қайтыс болған,
ұрпақтары бар. Омари балуанның туган ағасы Сақари да Керейдің атақты балуаны
болған. Омаридың қазіргі ұрпағы 1990- жылдарда тау шаңғысынан Қытай мемлекеті
бойынша біріншілікті алған, қазір Алтайда тұрады. Бұланбай, Байғозы. Омари
дәуірінде жұңғарлар жеңіліп, халық тынышталған кез болғандықтан балуандықпен
ғана өткен. Балуан-батыр егіз дегендей, жоңғар соғысы кезінде Самырат ұрпағынан
Ызғұтты, Жолқұтты деген ағайынды батыр болған. Қонысбай, Тасболат деген
батырлар шыккан. Орта жүзге аты әйгілі ақын Көтбай Көшкіншіұлы Самыраттың
Тойтық атасынан. 1835 жылы Зайсанның Кендірлігі бойында дүниеге келіп, 1905
жылы мекенінде дүниеден өткен. Зираты Кендірлік бойында. Айтыс ақыны, зор
дауысты әнші болып, халық жүрегін ұялап, бүгінге жетіп отыр. Мошқа әулие
Самыраттың Жанбай ауылынан. 1680 жылдар туылып, 1780 жылы кайтыс болған.
Жүз жас жасаған адам. Әулиенің болашақты болжаған болжамдары дұрыс келген.
Мысалы: «Белдеусізден үй болады, белгісізден би болады. Сиыр пұл болады, әйел
би болады. Келіп төріңе шығады, итің төбеңде жүреді.» деген тәмсілдері халық
аузынан таралып, бүгінгіге жеткен. Мошқаның бейіті Кендірлік өзенінің тау ішінде.
Сол жерді жергілікті халық Мошқа деп атайды екен. Мошқаның ұрпақтары Қытай
жерінде. Самыраттың Қарамерген ауылынан көптеген зергерлер шыққан. Қара
темірді қамырша илеген, алтын ұстаған Әндіреш Бейсембайұлы, Жұмық
Алыпбайұлы, Қыйлым Қорғашұлы күні бүгін ата кәсібін жалғастырып келеді.
Самрат батырдан қалған бес түрлі мұра: бұғы терісінен өрілген қамшы, қылыш,
күміс белбеу, кісе сияқгы кезінде пайдаланған мұра Самыраттың кенже баласы
Тойтықта қалып, Өтей, Қонысбайдан Тасболат батырга, ең ақырында Баймолда
107 жаска келіп, 1966 жылы қайтыс болғанда, Баймолдамен бірге көмілген. Көметін
себебі Қытай жерінде мәдениет күресі деген аласапыран қозғалыс болып, көнені
жоғалтамыз деп, үгіт жүргізген. Сол кезде зиратқа көміп тастаған. Қазір Самырат
мұрасы Қытай жерінің Тарбағатай аймағы Толы ауданының Жұмабай деген жеріндегі
Баймолда зиратында көмулі жатыр. Шежіреші Мұса молла Жұмажанұлы 1870 жыддарда
туылып, 1950 жылдар ішінде дүниеден өткен. Жұмажан бидің екі әйелінен туған он екі
ұлдің ең кенжесі екен. Жас күнінен зерек, талапкер болған Мұса молла үнемі Керей
тарихын жатқа айтатын тарихшы еді. Жұмажан бұл тарихты XVI ғасырды жасаған
Қазыбек Тауасар биден басталып, Тауасар баласы Қопадан, Шөнеке, Сәлім қариялар
аркылы Мұса моллаға жетіп, Мұса молла қағаз бетіне түсіріп, бізге жеткізген. Ал Самырат
руы анық және дұрыс жазылған. Самыраттың өмір сүрген кезі, бастан өткен оқиғалары,
ұрпақтары Мұса молла арқылы дұрыс жазылып, толық жазылған. Мұса молла 1930
жылдар ішінде Қытай жерінің Көктоғай ауданындағы ғұлама қажы Ақыт
Ұлымжыұлыменен жолығып, Керей шежіресін айтып берген деген дерек бар. Мұса
молланың зираты Сауыр тауының бөктері, өз қыстауының аяғы Тасбастау деген жерге
койылған. Зираты күні бүгін бар. Мұса молладан жеті ұл болған. Ұрпақтары Қытай жерінің
Жеменей ауданында өсіп-өніп, ұрпақ жалғап келеді.
аузынан таралып, бүгінгіге жеткен. Мошқаның бейіті Кендірлік өзенінің тау ішінде.
Сол жерді жергілікті халық Мошқа деп атайды екен. Мошқаның ұрпақтары Қытай
жерінде. Самыраттың Қарамерген ауылынан көптеген зергерлер шыққан. Қара
темірді қамырша илеген, алтын ұстаған Әндіреш Бейсембайұлы, Жұмық
Алыпбайұлы, Қыйлым Қорғашұлы күні бүгін ата кәсібін жалғастырып келеді.
Самрат батырдан қалған бес түрлі мұра: бұғы терісінен өрілген қамшы, қылыш,
күміс белбеу, кісе сияқгы кезінде пайдаланған мұра Самыраттың кенже баласы
Тойтықта қалып, Өтей, Қонысбайдан Тасболат батырга, ең ақырында Баймолда
107 жаска келіп, 1966 жылы қайтыс болғанда, Баймолдамен бірге көмілген. Көметін
себебі Қытай жерінде мәдениет күресі деген аласапыран қозғалыс болып, көнені
жоғалтамыз деп, үгіт жүргізген. Сол кезде зиратқа көміп тастаған. Қазір Самырат
мұрасы Қытай жерінің Тарбағатай аймағы Толы ауданының Жұмабай деген жеріндегі
Баймолда зиратында көмулі жатыр. Шежіреші Мұса молла Жұмажанұлы 1870 жыддарда
туылып, 1950 жылдар ішінде дүниеден өткен. Жұмажан бидің екі әйелінен туған он екі
ұлдің ең кенжесі екен. Жас күнінен зерек, талапкер болған Мұса молла үнемі Керей
тарихын жатқа айтатын тарихшы еді. Жұмажан бұл тарихты XVI ғасырды жасаған
Қазыбек Тауасар биден басталып, Тауасар баласы Қопадан, Шөнеке, Сәлім қариялар
аркылы Мұса моллаға жетіп, Мұса молла қағаз бетіне түсіріп, бізге жеткізген. Ал Самырат
руы анық және дұрыс жазылған. Самыраттың өмір сүрген кезі, бастан өткен оқиғалары,
ұрпақтары Мұса молла арқылы дұрыс жазылып, толық жазылған. Мұса молла 1930
жылдар ішінде Қытай жерінің Көктоғай ауданындағы ғұлама қажы Ақыт
Ұлымжыұлыменен жолығып, Керей шежіресін айтып берген деген дерек бар. Мұса
молланың зираты Сауыр тауының бөктері, өз қыстауының аяғы Тасбастау деген жерге
койылған. Зираты күні бүгін бар. Мұса молладан жеті ұл болған. Ұрпақтары Қытай жерінің
Жеменей ауданында өсіп-өніп, ұрпақ жалғап келеді.
