Әнес САРАЙ. ТУҒАН АУЫЛ ТҮТІНІ

ЕКІ ДҮНИЕ АРАСЫ

Бұл күнде не көп, әке туралы ән көп. «Сағындым, әке, исіңді», «Мен сенің өміріңнің жалғасымын» деген сияқты соны сөз, тың тіркестер, әлбетте, жүрек қылын қозғап, көңіл тұнығын шайқайтындай әсерлі. Осы әндер шырқалғанда мен де елең етіп құлақ түрем, бірауық  жаным елеңдеп, елегізігендей болады. Бірақ бар-жоғы  бірауық қана, қас қағым бір сәтке ғана… Артынша осының бәрі өң мен түстей, ән айтылмағандай, әнші шырқамағандай, ештеңе естімегендей… мөңіреп жұртқа қайтқан ой дегендей көңілді бұрынғы дел-салдық қайта меңдейді. Әке тақырыбы мені толғандырмайды, әке дегеннің не екенін сезіне алмаймын, әкем болмағандай…

Алғаш рет әкем туралы сөзді Казенный ауылының тұрғыны Жанғалидың аузынан естідім. Орта бойлы, ұзыны мен көлденеңі бірдей, дауысы саңқылдаған қызыл шырайлы кісі еді. Майданнан жаңа оралған кезі шамасы. Қайықтан түсіп жатыр екен. «Көкқұтан керімді» жетектеп суаттан  суарғалы келе жатқанымды көріп, иығына көтерген ескек-таяуын салдыр-күлдір тастай салып: «Төлендім! Төлендім!» деп құшағын жая қарсы жүгіріп кеп, тастай қып құшақтай алды.

–  О, Алла! Ауызынан түскендей! Сойып қаптап қойғандай! – деп қуана даурыққанына  селт  етпегенімді  көріп, мүдіріп қалды. – Алдыма  талай  көлдеткенмен, танымай тұрған сияқтысың-ау. Әкеңнің жан жолдасы Жанғалимын ғой. Балық күзетінде он жыл бірге істегенбіз. –  Жанғали мойны ебдейсіз сорайғандықтан «Көкқұтан кер» атанған атыма көз тоқтатып, аузын аңқайтты. – Көзіме сенейін бе, сенбейін бе? Мынау «РККА торы» ғой¹, – деп алып бетінен  тез қайтты. – Жо-жоқ, ол емес, ұқсас екен. Төкеңнің «РККА торысының» алдыңғы бақайы ақ болатын. Жылқы емес, жел құйын еді. Қармалайдан Бәсін тартымына  бір жарым сағатта түсіретін жануар.

–  Әкемді кездестірмедіңіз бе?

– Мен ерте алындым ғой. Әкең бронға ілігіп қалып қойған. Оны майданға алмаған шығар деп едім…

Жанғалидің осы сөзінен кейін кеудемде әке бейнесі оянып, оның қандай болғанына әуестігім күшейіп суретін іздестіруге кірістім. Бірақ сурет таптырмады, сурет біздің үйдің бағалы қағаздары сақталған әжемнің сандығынан да, жақын туыс, келімді-кетімді болған адамдардың үйлерінен де кезікпеді. Біздің ауылдың көзі ашық сұңғыла білгіші Ахмет ағаның айтуынша: ауылда тұрғанымен әкем колхозшы болмаған, «Облрыбсоюз» деген білдей мекеменің қорық күзетшісі қызметін атқарған, демек ол паспортталған адам, паспорт жоғалғанмен, оның түпнұсқа түбіртегі жоғалмайды, аудандық милиция не әскери коммисариаттан, қыл соңы майдан ардагерлері мұрағиятынан шығуға тиісті. Менің бұтып-шатқан шала сауатты хаттарыма әкемнің қысқаша өмірбаяны,1942 жылы Мамаев қорғанының  нөмер пәленбайыншы биігінде неміс-фашистерімен соғыста ерлікпен қаза тауып, пәленбайыншы  нөмермен жерленгенін хабарлаған жауаптар келді. Бірақ фотосуретін жібермеді.

Әжемнен, анамнан, еркелікпен екі аяғын салбыратып мойнына мініп өскен Рәш апамнан әкемнің түр-түсі, сырт пошымы қандай болғанын талай қылқылдап сұрадым, олар да тілдері жеткенше майын тамызып суреттеп бақты. Алайда, айтушыларда бір олқылық болды ма, жоқ әлде менің қабылдау қабілетімде бір кемшілік бар ма – әкемнің анық кескіні көз алдымда  тұтас келмей, шытынаған  шыны астынан көрінгендей жаңқаланып, толқын шайған суреттей бұлдырлықтан айықпады.

Ес жиып, есейген  шағымда Сталинградтағы «Мамай қорғанында» болып, әкемнің аты-жөні қашалған «Мемориал тақта» жанында тұрып  әкемнің рухына тағзым  етіп, басымды да идім. Одан да  келді-кетті нәтиже болмады: көңілімде әке кескіні тірілмеді, сол баяғы су шайған бұлыңғыр қалпында қалды. Тұлыпқа мөңіреген күй кештім.

Әкемнің бейнесін көңіл қатпарларының қалтарыс-бұлтарысынан іздеуден басқа жол жоқ-ты. Бізде шыр етіп жарық дүниеге келген сәттен бастап не болып, не қойғанын жатқызып өргізетін небір сұңғылалар бар ғой. «Мен туғанда» деп бастап, сол күнгі үй ішінің жасауын, кереге басында қандай киімдер ілулі тұрғанын, шілдехана дастарханында кімдердің болып не дегендеріне дейін шімірікпей соғады-ау шіркіндер! Ал мен әкем майданға алынғанда үш жарым жаста екенмін, демек аяғым шыққан, сөйлей де аламын, анау шыр етіп жерге түскеннен бергінің бәрін біліп жатқандарға қарағанда дырдай жігітпін ғой, аққұла топас болмасам жадымда бірдемелер қалуы тиіс қой деп өз-өзімді ал кеп қайрайын. Содан, күндердің күнінде  қас қағым бір  сәтке көңіл түбінен бір сурет жылт етті…

Мезгіл таң алдының қараңғылығы сияқты. Үлкен жақта сандық үстінде ондық шам парлайды. Соның жарығында ұзын бойлы, қапсағай денелі, тығыз қысқа шашты, жалпақ танау, жұмсақ келбетті ер адам  шалбарының белін сықай буып, тоғасының тілін белбеуінің жырығына іле алмай әберленіп тұр. Сөйтіп тұрып, әлде пеш түбінде шошайып отырған әжеміз екеумізге, әлде  екі бөлме арасындағы есік қалқасына келіп кідірген анама: «Қой, жыламаңдар, көппен көрген ұлы той. Бәлкім, комиссияға шақырған шығар. Қайтып келермін» дегені ап-анық есімде. «Ұлы той» дегенді той тойлауға барады деп  түсініп, әжем мен анамның көз жастарын сыққандарына қайранмын. Осы адам басқа емес, әкем болар деп ойлаймын. Бірақ сенімім шамалы. Өйткені, соғысқа кетіп, қайтпай қалған жақын туыс Хамит, Бақыт ағалар  да майданға біздің үйден аттанған,  олардың да соңдарында  суреттері қалмаған, менің әке деп жүргенім ағаларым болуы мүмкін-ау  деп тағы күдіктенем. Әлгі күнге дейін анық-қанық басы ашық ештеңе жоқ. Осыдан кейін менің әрі-сәрі  күйімді, әке туралы ұғымымның не себепті бұлдыр екенін түсінерсіздер деп ойлаймын.

Жеке бастық мәселелер әлгіндей болғанымен, қалың елдің жанын тербеген маңызды жағдайлардың ойда ерекше сәулеленетін  қасиеті бар ма дедім. Белеңке өзені аңғарындағы ауыл азаматтарының майданға алынғаны жадымда  тайға таңба басқандай хатталыпты. Майданға алынатындарды жинау пункті Володарь боп белгіленген соң, ел-халқының тең жартысы –  толқын жалында қалтылдаған кеме, қайықтарда, тағы бір жартысы – суы қылқа тамақтан қылтылдаған аралдарда тұрып үйренген біздің өңірдің азаматтарын пароходпен  көрші ауданға тасыды. Екі қабатты ақ шағаладай ақ пароход майдан тізіміне іліккендері  аудан басынан, келіп үлгермегендерді ауыл-ауылдан жиып-теріп алып, жинау пунктіне асығады. Екі күнде бір қатынайды. Біздің Қармалайдың іргесін сүйкеп өтеді. Ел басына төнген жайсыздықтан жар шашқандай мұржасынан қара түтінді будақтатып, аузын жаппай айғайын салып боздайды-ай кеп. Ауыл-ауылдың халқы боздақтарымызды көріп, қол бұлғасып қалайық деп жағалау жиектеріне иін тіреседі. Әуеде шағалалар шаңқылдап, жағалау бойларында ақ жаулықтар желбірейді, жағалай ағараңдағанның қайсысы шағала, қайсысы жаулық екен ажырата алмайсың. Әйелдер бір-біріне сүйеніп, жел шайқаған талдай теңселіп тұрып сыңсиды, сәбилер қақсап жылап, иттер жарыса ұлиды.

Үстіне  қызыл көйлек киіп, басына қызыл шаршы байлаған Рәш апам  қуыршақтай боп киінген мені кәлөс қайықтың ортасына отырғызып, өзі ескекке жайғасып, жағалаудың ықтасынында Казенныйдан шыққан пароходтың жолын тосамыз. Пароход қалағымен су сабалап, ысылдап-пысылдап таяп келгенде, бір бүйірден біз де қабаттаса кетеміз. Сыралғы болған пароход капитаны майданға аттанып бара жатқан азаматтар жағалау бойында иін тірескен жұртпен қоштассын дей ме, әлде біздің биіктігі екі қарыс кәлөсімізді толқын төңкеріп кетіп пәлеге қалармын дей ме – пароход екпінін баяулатып, ботадай боздауды бастайды. Пароход қабырғаласа бергенде әкемізді «тәте» дейтін дағдымызбен «Тәтелеп!» бағамыз. Әкемізден дыбыс болмаған соң, немере ағаларымыз Хамит, Бақыт, Қалидоллалардың аттарын атап қақсаудан тамақтан тамақ қалмайды. Кейде пароход кенерін жағалай жүгіріп, шырылдап қол бұлғаған біреулерді шырамытқандай да боламыз.

Ақ пароход бірден екі екпіндей түсіп, орманды аралдардың қалқасына тасаланып көзден ғайып болады.

Біз жолын тосқан пароход әп деген ілкі жинауға іліккендерді тасыған екен, кезегі екінші  жинауға келген әкеміз майданға үш айдан соң аттанды.

Бөріктісі түгелге жуық майданға алынған ауыл елі көшкен жұрттай құлазып қалды. Азаматтардың ығын ықтап, беттеріне қарап өскен қатын-қалаш, бала-шаға ошаң етуге жарамай сасқан үйрек «артымен сүңгидінің» кебін киді. Соғыстың алғашқы қысының дігірлеген суығы, дүрлігіскен желі аяғымен жер тірегендердің өзін шайқалтып, қаңбақтай қалбалақтаған байғұстардың көбін ғайыпқа ұшырып әкетті.

Азаматтары бұдан екі-үш жыл бұрын жер томпайтқан ағайынды Өтеген, Қоңқаш, Таңқаштың терілеріне ілінген ауырушаң қатындары әскерге алынған ұлдарының уайымынан осы қыста бірінен соң бірі қатар-қатар сіргелерін жиды. Өздері дәулет жинаған ауқатты әулеттер еді. Дүние парқына бармаған жас балалар ертеңгіні ойламай әз-әулие көтерген шешелерінің қазасынан ештеңе аямады: қара асына, үшіне, жетісіне, қырқына, жүзіне қан шығарып, әкеден қалған малды есепсіз шашты. Өздері әжемнің жамағайындары еді. Боқ дүниені көп көрген кәрі мыстанның «тарта жесең – тай қалар, қоя жесең – қой қалар, қоймай жесең – не қалар» деп қақсап айтқанын құлаққа ілмеген әлгілер шешелерінің жыл күніне жетпей жағар отын, киер киім, ішерге ас таппай әжемнің шалғайына оралып, көз жастарын көл қылды. Қаны бір қандас ағайынды далаға тастасын ба – бір-бірлеп үйге жетектеп келді. Сөйтіп, Өтегеннің Әбесі, Қоңқаштың Қымбаты мен Үкіметі, Таңқаштың Гүлсім, Гүлмара, Сәбиті, өзімізден Рәш апам және мен, еншісі айырылмаған есіктес көршіміз нағашымның балалары – Зиғаш, Рапих, Фатих болып бір қора жанға айналдық. Ұядағы сары ауыз балапандай қақсаған осыншама қомағай көмейге ас тауып салу  оңай болып па? Жиған-тергеннің түбін  тықырлап, көктем балығының сорпа-суына шайқалақтап шаққа іліктік абырой болғанда.

Мұншама жанды алдағы қыстан сүйреп шыға алмайтынын алдын-ала шамалаған әжем сары ала жаз бойы аяқ жетер жердегі ағайыннан ағайын қалдырмады. Қолына қарап қалған шиеттей балаларды өлтірмеу үшін өмір бойы тірнектеп жиған беделін саудаға салудан басқа лажы жоқ-ты. Шүкір, беделсіз емес екен, сөзін жерге тастамады. Оң жақта отырып бай таңдайтын кергіме кез емес. Толағай басқа қара бұлт боп төнген мына нәубеттен жан сүйретіп аман шығудың өзі де бақыттың үлкені. Әжем неше күндер бұлғақтап көнбеген қыздардың естияры Гүлсімді шашынан сүйрегендей қып әйелі өлген, қызмет тұтқасындағы егделеу адамға өңгеріп жіберді. Гүлмараны Көріндегі Хафиз молданың Мәлігіне атастырды. Зиғашты әкемнің үзеңгі жолдасы «Туды-суды» құданың майданнан жараланып қайтқан інісі Аяпқа ұзатты. Жол тапқыш Қымбат жоғарғы жақтың балық қабылдаушы бір жігітіне қашып тиіп, әжемнің жүгін жеңілдетті. Сөйтіп, әжем бір жазда бой жеткен төрт қызды ұядан ұшырып, қияға қондырды. Төртеуі де мен деген жігіттің сәнін келтіретін әдемі сұлу қыздар еді. Бәлкім, мен-мендігі басым сұлулардың күйеулеріне көңілі толмағандары да болған шығар, бірақ ондай ұсақ-түйекке қаралайтын заман емес-ті. Әдемі моншақтай  сүйкімді қыздар бірінен соң бірі өтіп кеткенде қалған үш ұлды жайғастыру оңайға соқпады. Ақыры, Өтегеннің Әбесі Маков деген орыс селеніндегі әпкесіне кетті, Сәбитті Көріндегі ауыл кеңес әкім-қараларының санатындағы Хасайын ақсақалға, Үкіметті колхоз басқармасының орынбасары Қази ағаға аманаттады. Әбес бірге өскен ұяластарын сағынғанда ауылға келіп, төрт-бес күн аунап-қунап кетіп жүрді. Одан ұзаққа шыдамады: ауылдың аш құрсақ мүшкіл халі оны әпкесіне қайта қуды. Сөйтіп жүріп, ұшқан ұясынан көз жазып, орыс арасына біржола сіңісті. Ал Сәбит пен Үкімет барған жерлеріне тұрақтамай қашып келуден, әжем ол екеуін жетектеп кері апарып тастаудан жалықпады. Ақыры, соғыс жылдарының алалап келген апатынан аман қалып, зіңгіттей-зіңгіттей жігіт болып, шаңырақ иелеріне айналды.

Сонымен, екі үйде төрт бала, Қазина шешем мен анам алтаумыз – арамыздағы жалғыз баскөтерер әжемнің қолына қарап қалдық. Дастарханымыз ажырамаған, барды ортаға салып оларда болса біз, бізде болса олар ішіп-жейді, көбіне біздің үйден өріп-тараймыз.

  Бірде таңғы шайды ауызға ала бергенімізде дәліздің есігі айқара ашылып, ішке колхоздың көк ала биесі кіріп келді. У-шу болысып  үлкен үйге тұра қаштық. Қазина шешей: «Ей, мынау баяғы көк ала ғой!» деп орнынан ұшып тұрып бір қолымен биенің жалынан ұстай алып, екінші  қолын әлгінің ерніне тосып, далаға шығарып жіберді.

– Құлын кезде жем жеген жерін іздеп келіп тұрғанын қарашы! Атын жылқы демесең, адамнан зиялы ғой бұлар, – деп Қазина шешем таңдайын қаққыштады.

Шайдан кейін далаға шықсақ, колхоздың  бір үйір жылқысы екі үйдің арасында үйездеп тұр. Қол сілтеп, кесек атып, ауылдың шетіне қарай ұзатып салып қайтып оралсақ, есік көзіндегі тас сәкіде әжем егіл-тегіл жылап, Қазина шешем басу айтып қойдыра алмай отыр. Қит еткенге көз жасты етекке тамшылататын жылауық заман болған соң  оншалықты мән беріп жатпадық.

Кейін білдік, сөйтсек, жаңағы колхоз жылқысы дегеніміз – әжемнің әкесі Мырзақұлдың жылқысы екен. Итжеккенге бармай, ата-баба зиратында топырақ томпайту үшін, өз қолынан колхозға санап берген. Бұ да шерменде көңілдердің айықпаған бір бітеу жарасы да. Басқа пәле болады деп, үлкендер ауызды бағып, іштерінде нендей ит өліп, мысық мияулап жатқанын айта бермейді. Бірде әжем ау жамап, мен бес асықпен «бес тас» ойнап, екеуден-екеу дәлізде оңаша отырғанымызда әжем қиялындағы біреумен қиқылдасты да қалды. «Жап аузыңды! Сен не білесің? Осы колхоз малының тең жартысы менің малым. Ал, кес мені!» деп айқайласып қалып, маған үрейлене көз тастады. Кейде жан айғайының еріктен тыс осылай ауыздан шығып кететін кездері де болады.

 Бір кезде колхоздың жарты малының иесі болған әжемнің бұл күнде желініне қараған жалғыз байлығы – сынық мүйіз сары сиыр. Артық-ауысты соның аузына тықпалап, күні-түні соны төңіректейді. Ауырса өзі емдеп алады. Екі үйлі жанның аштан қатпай жан созып келе жатқаны соның арқасы. Өзі жылда бұзаулайды, сүті де қою. Қаймақ жалаған адам аштан өле ме? Бірақ сиыр ұстау оңай емес, салығы титықтатады: жылына үкіметке 47 кг ет, 5,2 кг май, 90 жұмыртқа санап бересің. Ауылкеңестің салық жинаушысы күзде бұзауды алдына салып айдап кетеді. Сондықтан әжем сары сиырды күтіп-баптап, ерте қашырып, қаңтарда төлдетуге тырысады. Қаңтарда туған бұзау күз аяғында баспаққа айналып, екі жылдың ет салығын жауып кетеді де, осы екі аралықта бір бұзауды үнемдеп баспаққа, одан қашарға айналдырып, екі сиыр сауу мүмкіндігі туады. Екі сиыр дегенің, енді, ықылық атқан тоқтықтың белгісі. Бірақ үкіметте  титімдей ұят жоқ: екі баласын, бес бауырын көзінен тізіп әскерге беріп, төртеуінен «қара қағаз» алып отырғанда «майдангер отбасына» обал болды-ау деген жоқ, салықтан көз ашырмай, байғұс кемпірдің екі сиыр сауу арманы – аяғы жерге тимеген қиял боп қалды.

Қырық екінші жылдың соңында майданға алынғанына үш ай болған әкем Төлендіден «қара қағаз» келді. «Қара қағазбен» қоса майдангердің соңында қалған екі  баласына 110 сом жәрдем ақы тағайындалды. Әжем үлкен ұлы Төлендінің өлгеніне сенбеді, бата оқытпады, жәрдем ақы алмады, «қара қағаз» келгендердің тірі боп шығып жатқандары бар, әліптің артын бағайық деді. Әліптің артын бақтық, күніне үш мезгіл тамақтан кейін ас қайырғанда үлкен-кішіміз түгел: «Тәтем аман болып, тірі оралсын!» деп қол жайып шуласамыз. Бар қайранымыз аспандағы  Жаратқанға жүзімізді қаратып тілек тілеу.

Қырық үшінші жылдың көктемінде Қиғаштың Қарай арнасы бойындағы «Өтере» колхозында тұратын шешемнің ағасы Қабдеш нағашым балықшы кемемен жер айналып, әкеме көңіл айтуға келді. Бір қап құмаршық, орта қап ұн әкеліпті. Жақсы-жаманның бәрін кеңірдек өлшемімен  өлшейтін біз  мұндай жаңалықты айтпай біліп, ішімізден есептеп отырамыз. Жағдайымызды көріп-білген нағашым: «Өлтіріп аларсыңдар, мына балаларды соғыс біткенше бізге жібере тұрыңдар» деп, кәсіп тоқтайтын екі ай қорық кезінде теңізден қайтарда алып кетуге уәде етті.

Аштық қысты күттірмей, алты ай жаздың ортасында келді. Биыл майдангер отбасыларына «азық карточкаларын» таратып еді, «Бұл неткен батпан құйрық!» десіп жүргенімізде, оның соңында құқайы бар екен: қара азық ұшты-күйлі жоғалды. Өзеннің арғы бетіндегі колхозымыздың дүкенінен астық көрінуді қойды, әлде бастықтар елге білгізбей өздері бөлісіп ала ма –  дүкен сөресі жылан жылағандай. Оны айтасыз, іші көк өңез шикі қара нан да аптасына бір рет түссе түседі, түспесе ол да жоқ. Ел нанның келуін күтіп, тізімге жазылып, дүкен есігі алдында түнейді. Бидай егіп, өзгелермен жалғасатын іргелес «Крутой» ауылы да жаңа егінге жете алмай аштықтан дірдектеп отыр. Өр суы кемеліне келіп толған кез, балық уылдырығын шашып болып, теңізге қайтып кеткен, ауға балдыр мен бақадан басқа ілікпейді. Елдің тіске басып, тілге талмап жан созып отырғандары – көктемде қақтап алған ащы балық. Ал біздің үйдің жұмырға жұқ болар  қорегі – сары сиырдың сүті, ірімшігі мен құрты. Екі үйге бөлінген соң ол да тапшы: жалап-жұқтап қарын жұбатқаныңа мәзсің. Майлы ас тілеген асқазаның шұрқырап ойбайын салғанда жаныңды қоярға жер таппайсың.

Көктемгі балық аулау маусымы таусылып, екі айға теңіз жабылатын қорық кезінде келермін деген нағашымның жолына қарай-қарай екі көзіміз төрт болды. Хабар болмады. Аштықпен бірге үй ішіне ұрыс-керіс те кірді. Дау-дамай әп дегенде әкеміздің жан өтеуіне белгіленген 110 сом жәрдем ақыны алу-алмаудан басталды. Алты айдан бері ауыл кеңестің кассасында қыруар ақша жиналып тұрған-ды. Әу бастағы шешімінен қайтпаған әжем бет бақтырмады. Шешем қатал кемпірді жылап қорқытқысы келгендей, ұртымыз ұртымызға жабысып, қу ағаш боп семіп қалған Рәш әпкем екеумізге  кезек қарап қойып ботадай боздады. «Мына балалардың түріне қарасаңшы! Қу қаңқа. Өлтіріп алсақ, елге не бетімізді айтамыз. Өлгенмен бірге өлмек жоқ. Бетіңнен қайт, ене, қайт!» деп шаптыға сөйлеп те қояды ара-арасында. Әжем ерінін тістелеп, көгереңдей түседі. «Өлгенмен бірге өлмек жоқ» дейсің, ә?.. Кеше ғана құшақтасқан байыңды ұмытайын деген екенсің. Бұл сөзді не бетіңмен  айтып отырсың, қарабет. Одан да жерге кір, жерге кіргір!». «Кешірші, ене! Балалардың уайымы тілімді шығарды, қайтейін» деп шешем жуып-шайған болады. Осы сәт Рәш әпкем: «Әй, кемпір, жетті енді.  Бізді көрге тірілей көмбексің бе!» – деп ақырып қалғаны есімде. Бұл үйде ешкім бетіне қарап сөйлемейтін ерке шолжаң қыздың мінезі шатақ еді. Дастархан басында құлаққа ұрғандай жым-жырт тыныштық орнады. Жағдайдың ширыққанын көрген әжем «иә» демегенмен, «жоқ» та демеді.

Шешем мен Рәш әпкем ауыл кеңес кеңсесі орналасқан Көрін ауылына барып жәрдем ақыны алып, дүкеннен 10 кг астық, екі «қаравай» нан әкеліп, қалғанын әжемнің қолына ұстатты. Кемді күн алданыш демесең, оның жұмырымызға жұқ болғаны шамалы. Ол кезде бір «каравайдың» құны 110 сом еді.

Ынтымағы жарасқан ошағымыздың күлін уыстап шашқан ұрыс-керіс шешем қазақ жерінің шекаралық аймағындағы «Өтере» колхозында бригадирлік пен орынбасарлық қызметті қабат атқаратын Қабдеш нағашымның үйіне біздерді апарып салу ниетін білдіргенде тіпті ушықты. Әжем балаларды менің сүйегімнен аттап қана әкетесің деді. Шешем кеңірдектен өтердің бәрі қымбаттады, қара  азықтың көзі мүлдем жоғалды, ел басы ауған жаққа тентіреп жатыр, айналып келгенде бір «каравайдың» құнынан артпайтын жәрдем ақы  қай тесікті бітейді,  алда қылышын сүйретіп қыс тұр, балаларды өлтіріп аламыз деп қара аспанды төндірді. Әдеттегідей, мәселенің байыбына бармай борандатып беретін әжем соңынанбар мен жоқты ақыл таразысына өткеріп келгенде келінінің сөзі дұрыс екеніне көзі жетіп, райынан қайтып келісімін берді. Бірақ ит арқасы қияндағы «Өтереге» апарып салатын адам табылмай, жүрген-тұрған жолаушы да кезікпей күн  соңынан күн өте берді.

Бір-біріне  ұқсас  сондай  күндердің бірінде өр суы іргені шайып лықылдап тұрғанда түн ортасы ауа  терезе алдының сәкісіне маңдай тіреген қайықтың тықырын естіп, «нағашылап» далаға тұра жүгірдік. Нағашым емес, сорайған бейтаныс бір орыс. Біз шошынып кері серпілгенде әлгі бейтаныс әжемді құшақтай алды.

– Алексеймін ғой. Танымадыңыз ба? – деп жатыр.

–  Е, неге танымайын. Төлендіммен егіздің сыңарындай емес пе ең! – Әжем дауыс салып боздағанда әкемнің өмір бойғы қызметтес серігі болған Алексей қосыла жылап, әжемді арқасынан қағып жұбатқан болды. – Айып менен. Кеш естідім. Соғыс кезі, тәртіп қатты. Босатпады.

 Алексей жағдай айтып ақтала жүріп бөлек-салақ түйіншектерді қайығынан түсіре бастады: орта қап ұн, бір дорба тары, орта жәшік жарма, қара ұн, қант, тоғаш. Әкелгендерін жабыла тасып алғанымызда,  ауызының шымшуы бұзылмаған бір шетпер астықты көтеріп келіп дәліздің бұрышына сүйеді. Сосын қолын шайып, сәресілік  ауызашарға қамдалып жатқан дастарханның жанына тізе бүгіп  әкелгендерін көзбен шолды.

–  Мына бөлек-салақтар менің өзімнен. Ескі таныстардың да қосқандары бар, – деді де, бұрышқа сүйеулі бір шетпер астықты иегімен нұсқады. – Ал бұл  кеңседен. Асыраушысы майданда қаза болған отбасына деп, сіздерге жылына бір шетпер астық берілетін болды. Әрине, көп дүние емес. Десе де, жыртыққа жамау ғой.

Алексей асығыс екенін айтып, бір шыныаяқ шайдан кейін жолға қамданды. Өзінің әргі тегі, әйелі Даша да казенныйлық казак-орыстар еді, ал олардың арасында қырсығып сөйлемейтіндері болғанмен, қазақша білмейтіндері кем де кем, Алексей болса мақалдап, мәтелдеп желдей есіп отыр. Орысқа тән турашыл мінезімен жағдайды да бүкпей сөйледі. Мына соғыстың бүгін-ертең бітетін түрі жоқ, ұзаққа созылатын аужай аңдатты. Демек, жағдай жеңілдемей, күннен күнге қиындай түсетіні бастағы бөріктей. Жалпақ елдің ауызындағы асы боп келген қыруар егістік алқаптар немістің қолында қалды. Жаппай аштық басталу қаупі бар. Сондықтан, қарап отырмай қыбырлау керек, қимылдау керек. Басқа жол жоқ. Қолы қыбырлағанның ауызы қимылдайды.

–  Қимылдағанда не істейміз? Іс жоқ қой,  – деп еді әжем:

–  Олай деме, апа. Іс жетеді, – деп іле жауап қатты Алексей. – Қарап отырмай, қыс бойы мына біздің «Рембазаға» сүт тасыңдар. Бала бақша, яслилер сүттен қақсып отыр. Қуана-қуана көтеріп алады. Соның бір пұшпағы қолындағы біздің әйел Даша да көмектесер. – Алексей саусақтарын бүгіп әлденені ойша есептеп кетті. – Иә, екі ара 12 шақырымның шамасындай екен. Ерте шықсаңдар, кешке үйге қайтып келесіңдер. Біздікіне қона салуларыңа да болады, әлбетте!

 Алексей орнынан тұрып, қайығынан бір бума ау қолтықтап келді.

–  Осыны сіздерге қалдырайын,  – деді ол. – Білгенге мұның да сауын сиырдан бір кемдігі жоқ. Екеуін су астына құрып қойып, екі күнде бір суырып, кептіріп, жамап-жасқап отырсаңдар – бір үйді аш қылмайды.

– Ал жылда берілетін бір қап астықты қайдан аламыз? – деп сұрады әжем.

 – «Райрыбсоюздың» кеңсесінен… Кеңсе де сол «Рембазада». Төкеңнің аты-жөні тізімде тіркеулі. Кедергі болмайды. Бола қалса, мені не Дашаны іздеп табасыңдар ғой…

Ол «Рембазадағы» кеңсе мен үйінің адресін жазып қалдырып, жүріп кетті. Жеті түннің ортасында Қызыр атадай боп келген әкемнің кәсіптес үзеңгі жолдасы Алексей екі дүние есігі арасында жол таппай дағдарған көңілге үміт отын жағып кетті.

 Біз нағашымның ауылына бармай, кір жуып, кіндік кескен Қармалайда қалып қойдық.

 Жылдар  бойы  қанға сіңісті болған тірлік тынысын басын аяғына келтіріп өзгертіп, жаңа арнаға салу қайдан оңай болсын. Бағзыдан-ақ еркектер теңізде балық кәсібімен айналысып табыс табатын да, әйелдер үйге кірген кірісті ұқсататын, енді көрпеде көсіліп отыруды қойып, ауыз қимылдату үшін аяқ-қолды бірдей қимылдатуға тура келді. Әкемнің қызметтес досы Алексейдің айтқандарын әжем өмірдің қалт етпес қағидасындай қабылдады. Біздің үйден шешем Хадиша мен әпкем Рәшті, көрші нағашым үйінен ауырушаңдығына қарамай Қазина шешей мен тоғыз жасар Рапихты жалданып қырман жұмысына кіріңдер, ол болмай жатса масақ теріңдер деп бидай оруға кіріскен «Крутой» ауылына жіберді. Қырман жұмысына таластылар өздерінде де жетіп артылады екен – маңайлатпады. Барлық билік егін бригадирі  сыңар езу, теріс шаптырған ақты көз Хамза дегеннің қолында екен. «Масақты өз адамдарымыз тереді» деп ақиланды. Содан күндіз кісі бойы кендір мен сораңның арасында тасаланып отырып, масақты айсыз қараңғы түнде ұрланып терудің  тәсілін алды. Ақыры, Ахмет ағадан орта дорба мохорка әкеліп беріп, әлгі ақты көздің ауызын жапты. Аспанға алақан жайып үйде отырғаннан өз аяғымен ештеңе келмейтініне, жүрген аяққа жөргем ілігетініне көз жетті. Масақшылар қыркүйектің соңында екі үйге екі қап бидай кіргізді. Сөйтіп, үнемдеп ұстаса, қаңтардың басына дейін тарықтырмай жеткізетін қара азықты болдық.

Масақшылар  көрші ауылда жүргенде әжем алты жасар мені мен бес жасар Фатихты ау құрып, балық аулау кәсібіне баулыды. Ол үшін алдымен кәлөс қайықты ілдебайлау керек-ті. Елге бас ие еркектердің жоқтығы жағалауға келгендерінде алдарынан андалап шықты. Жар жиегінде орын таппай иін тіресіп тұратын қайықтардан сау тамтық қалмаған, жау жоқта жау тигендей асты үстіне шығып аткөпір боп жайрап жатыр. Екі жыл бойы қарау көрмеген қайықтың суда қалғандары түптері шіріп өзенге батып кеткен, ал құрлыққа шығарылғандары күн астында қақсып, қабырға тақтайлары қуарған қаңқадай ырсиып-ырсиып жатыр.

Қабырға тығындары түтіліп, түп тақтайлары сөгілген біздің кәлөс те аңғал-саңғал. Әжем Фатих екеумізді пәкіл, шыпта, шәңке сұратып әр үйге жүгіртіп еді, шынында да болмады ма, әлде болса да бермеді ме, сомпиып құр қол қайттық. Содан әжем су өтіп, колхоз басындағы қоймаға кетті. Жылауық Сары Өтешті желкелеп жүріп керек-жарағын түгелге жуық алып келді. Білмейтіні жоқтай көрінетін әжем қайық жөндеуге кірісіп кетуден тайсақтап, көмекке ұста Мырзағали атаны шақырды. Желке терісі құрыстап, басы мәңгіп ауырып жүрген Мырзағали ата амалдың жоқтығынан жағалауға келіп, әйт-бүйт деп жөн сілтегені болмаса, қолдап көмек көрсетуге жарамады. Тал түбінің көлеңкесінде шынтақтап жатып, құнжыңдасқан Фатих екеуміздің қимылымызға сүйсіне қарап:

– Жеңеше! «Болар бала боғынан», – деп қойып, басын қимылдатпай, көзімен әжемді ізеп тапты. – Мыналарды қазірден-ақ мейіздей қатыра бастағаныңды теріс дей алмаймын. Балағымен шаң сыпырып, ертеден қара кешке шейін ит қуған баладан ештеңе шықпайды. Бетінен қақпай ерке қып өсірген баладан не көрдік? – деп және күрсінді.

Мырзағали ата өмірдің ащы мысалын алыстан іздемей, өз басынан келтіріп сөйлейтін, өзін сынап-мінеуден қаймықпайтын әділетшіл адам-ды. Күрсінісінде мән жоқ емес-ті. Шешесі ерте өліп, мысықтай тістелеп өсірген жалғыз баланы қатарынан қалмасын, оқысын деп қалаға жіберсе, елдің балалары маман боп келіп, бір-бір істің жалына жармасып жатқанда, мұның баласы ұшарын жел, қонарын сай білетін кезбелерге еріп «кәләк» болып кетті. Өздерін «босяк» деп атап, қарсы келген бұтаның түбіне түнеп, ешбір мақсатсыз, өкшелері жарық-жарық боп, жалаңаяқ ел кезу орыста сән болып тұр. Өмірден жол таппай дағдару ма, жоқ әлде саңылаусыз тымырсық тірлікке наразылық па – Ресейдің қара жолдары қаптаған шұбырынды.

Жалғыз ұлдың қасіретінен біраз жыл жалғыздықтың зардабын шегіп, осыдан екі-үш жыл бұрын ел қыдырған бір жетім әйелді үйіне кіргізіп алып бас құраған боп жатқан атаның жамау-жамау жаралы көңілінің бір жерін абайсыз іліп кетуден сақтанған кемпір бала мәселесіне баспай, әңгімені қайық жөндеу төңірегіне қақпалады:

– Осынымыздан бірдеме шыға ма, Мырзеке, әлде құр әурешілік пе?

– Қарамай таптырмады дедің, ә? Жейтін нәрсе емес,  болса береді ғой. «Иттің боғы дәрі болса, дарияға тышады» деп, аяқ астында шашылып жатушы еді… – Ол басын көтеріп отырып, не істеп, не қою керектігін түсіндіре бастады. – Тақтай қиындылары ара-арасындағы саңылауды пәкілдеңдер де, жағалаудың суына батырып тастаңдар. Екі күнде тақтай ісініп, саңылауды өзі-ақ бітейді. Сосын құрлыққа шығарып, пәкіл үстінен жағалай шыпта жүгіртіп, шәңкемен шәңкелейсіңдер. Шәңкелерің жете ме?

–  Біршама бар.

– Қарамай таптырмаса, кемді күнге балық желімі де жарайды.

 –  Е, ол табылып қалар.

  Әйелі күресінге шығып қол бұлғап түскі шайға шақырған соң, Мырзағали ата үйіне кетті. Әжем, мен, Фатих үшеуміз оның айтқандарын айтқандай қып  орындап үйге келсек, ес болсын деп есік көзіне байлап кеткен қызыл төбет қаннен қаперсіз тырқиып ұйықтап жатыр. «Өй, сенің үй баққаныңа болайын» деп әжем Мойнақты босатып жіберді.

Бас-аяғы айқарма екі құлаш кәлөсті жөнге келтіру күйбіңі – толық бір аптаға созылды. Ақыры, майлап, сайлап өзенге түсіргенімізде бірде-бір жерінен тамшы тамбаған кәлөсіміз толқын жалында ортекедей орғып тұрды. Әжем Фатих екеумізді ескекке отырғызып, өзі құйрыққа жайғасып, жағалау жиегімен кәлөсті Қараталға қарай бағыттады.

 Біз  өз беттерімізше жүзу тәсілдерін толық меңгерген сушыл балалар едік: құлаштап жүзу, шалқалап жүзу, қырындап жүзу, итше жүзу, сүңгіп жүзу мектептерінен өткеніміз әлдеқашан. Көктемде қарқындайтын өр суы терезеңнің алдындағы сәкіге соғып, үйіңе кіріп кетіп, ауылыңды айнала торып тұрса, жүзуді үйренбегенде нені үйренсің. Қармалай балаларына қарап, сәби алдымен  жүруді игере ме, жоқ  әлде жүзуді игере ме – анығын айта алмайсың. Әйтеуір, үш жаста айдын бетінде жыландай жүйткиді. Қайсыбір «су бақалар» ағарып таң атқаннан қарайып күн батқанша өзеннен шықпай, аяқ-қолдары ақжем, беттері көкпеңбек болып, тістері тістеріне тимей сақылдап, безгек боп ауырады. Бірақ оны ауыру демейді, су жалдаған адамның дағдысы деп біледі.

Фатих екеуміз де ауылдың айтулы жүзгіштері қатарына жатқанмен де, қайық жүргізуге әуестігіміз жоқ-ты. Әжем: «Бірге еңкейіп, бірге шалқайып, бір ырғақпен есіңдер!» деп ескерткенмен, келістіре алмай шалыс ескендіктен, қайығымыз мас адамдай бір оңға, бір солға қисаңдайды. Ескекті арнаға терең батырып  судан шығара алмай, арна қармау орнына ауа қармап шалқалап құлап та тұрдық. Бұл істі бүгін болмаса ертең игеріп кететінімізге сенімді ұстазымыз мазасызданбай, одан да маңыздырақ мәселерді құлаққа құйды. «Қолдарыңды жылпылдата бермей, ескектің сабын қатты ұстаңдар, әйтпесе алақандарың тесіліп қалады» деп алып, таяумен қайықты  оңға, солға бұруды, таяуды тойтара салып екпіндеген қайықты қалт тоқтатуды, кері есуді, бір  ескекті ілгері шалғанда, екінші ескекті кері шалып немесе «табан» әдісімен қайықты бір орнында шырық айналдыру әдістерін үйретті. Әсіресе, кәлөсті өзеннің ортасындағы дөңбек толқынға соқтырып, толқыннан асып өту, аунап өту, жалтарып өту, ақыры толқынмен батып-шығып бірге тербелу амалдары айырықша қызықтырды. Бірдеменің иісі мұрнымызға барғанына теңіз өнерін игеріп тастағандай көріп, бөркіміз қазандай, кеудеміз аяққаптай болса, бұл білуге тиістінің мыңнан бір жұлығы екеніне кейін ғана көзіміз жетті.

Қарап отырсам қазір тұп-тура әжемнің жасында екенмін. Әрине, біз де немерелерімізге жанымызды үзіп беруге бармыз, өзімізді ұмытып, солардың жолында қолдан келгенді де, келмегенді де келтіруге шыр көбелек боп жүрміз, сөйтсе де әжемнің  жөні бөлек, өмір деген қатігез тажалмен аюша арпалысқан, буыны бекіп, бұғанасы қатпаған бізді де өмір арпалысына ауыздандырған  нағыз ұлы ұстаз  сол кісі екені даусыз. Мен өзім кіндіктен жалғызбын, бірақ өмірден қорыққан жан емеспін, қорықпаймын да, кондукторға аялдаманы неге қазақша жарияламайсың дегенім үшін жабылып автобустан көшеге лақтырып кеткенде де бір жеріме зақым келмеді, ал оның сыртында әдебиеттегі жолымның қиын болғанын, көп уақыт мойындалмай жүргенімді,  қудаланып тепсе темір үзер жасымда он жыл жұмыссыз отырғанымды, жазғандарымды түкке алғысыз қылғанды, ұстап тұрған олжамды қолымнан жырып әкеткенді де бастан өткердім, сонда да салым суға кетіп жасыған емеспін, ақ адал шынымды айтсам, мені мұқатам деу – есек дәме құр далбаса, мені өлтіруге болады, бірақ тізе бүктіріп болмайды. Өйткені, мен қиыншылығы алғы шептің окопынан бір кем емес, төтелеп келген өліммен аяусыз арпалыста жеңілмеген қайсар кемпірдің бауырынан өскен өскінмін.

Кәлөсті  Қараталдың  жағалау жиегіне іліктірген соң, әжем жарамды-жарамсызын майыстырып байқап көріп, тоғайдан таңдап жүріп алты қазық кесті. Сосын екеумізді қатарластыра ескекке отырғызып: «Ертең бұл ауды өздерің құрып, өздерің қарайсыңдар. Ешқайда алаңдамай, көзбен көріп, көңілге тоқып отырыңдар!» деп алып: «Мына шалысты «қазықбау» дейді. Аудың құлақ желілерін қазыққа тек осылай байлайды. Басқаша байласа не шешіліп кетеді, не шиеленіп қалады» деп екі рет қайталап қазықбау шалуды көрсетті де, шеткі қазықты жағалау жиектің кіндіктен келген суына ырғап қақты. Қараталдың қоғажай, иір, уілдірік өскен қара сулы жағалауы ми батпақ. Қазық оп-оңай енді. «Ақырындап, тұп-тура тереңге қарай есіңдер» деп пәрмен берген әжем кәлөс ілгері жылжығада төменгі желісіне тас, жоғарғы желісіне қоға қалтқы байланған ауды сілкіп жазып арнаға жібере бастады. Оралған табан тас пен шатысқан қалтқыларды, түйілген желі мен бытысқан торды жазу  үшін кәлөсті жиі-жиі тоқтатып, кейде тіпті кері шегіндіріп, ақыры ауды  тауысып шеткі  қазықты  қақты да, айдынмен айдын болған қазықты ұңғылы  тоқпаққа кептеп, төрт-бес рет төбеден тоқпақтап қазықты да, ауды да су астына тереңдете сіңірді. Әжем ау құрып жатқан жоқ, ау құрудан шикі өкпе бозымдарына сабақ өткізіп тұрғандай еді. «Бұл қазықты неге тереңге батыра, топыраққа сіңіре қақтым?» деп мошқағанында тұрған еш әбестік жоқ-ты. Біз білмейтін едік. Жауабымыз ауыз аңқитудан аспады. Әжем олай етпесе қазықты ағын суырып, ауды ықтырып әкететінін немесе ілгері-кейін дамылсыз жосылған көліктердің бірі болмаса бірі түп тақтайымен не мотор қалағымен ілетінін ұқтырды.

Қараталдың қойын-қолтығына үш ауды құрып, кәлөсті жағалауға қайырлатып, ескек-таяуларды қоғажай арасына жасырып, ауылға беттегенімізде өрістегі малдың да қайтатын уақыты болған-ды.

Ертеңіне бір уыс қуырған бидай, бармақ басындай ірімшікпен ауыз ашып, сәске түс әлетінде Қараталға қарай шұбадық. Жас шыбықтардан шілтерлеп тоқылған зембілімізді балта, балға, қол ара, төс, қыл арқан сияқты көр-жерге толтырып, мықшыңдай қолдасып келеміз. Әжемнің бір қолында шелегі, иығында шалғысы. Бас жібі мойнына түрілген ала бұзау алдымызда. Есік көзіне байлап кетпей ілестіре шыққанымызға арсалаңдап қуанған Мойнақ біздің митыңымыздан іші пысып, Қаратал жаққа екі барып, екі қайтты.

Әдеттегідей Фатих екеумізді ескекке отырғызып, әжем кеше кешкісін құрған ауды қарауға кірісті. Алабұға, қызылқанат, қарабалық, шортан, тыран сияқты бес-алты балық ілігіпті. Ау көзіне киліккен балықты торды жыртпай қалай шығарып алуды көрсетіп отырды. Сосын өзі жағалауға түсіп, өткен жылдан қол тимей қаталақ, топса, кіндігі салдырап босап қалған шалғыны жөндеуге кірісті де, қалған екі ауды қарауды бізге тапсырды.

Көз қанық  шаруа  дегенмен, бұрын істемеген істің ой-шұңқыры көп – ауды қайта-қайта қайыққа ілдіріп, тордың біраз жерін жыртып, бір-екі балықтан айырылып қалсақ та, шаруаны тындырып олжалы оралғанымызға өзіміз де мәз, әжем де мәз.

Алғаш рет саналы түрде кәсіп қылып, мал тапқан балаларды тамсандырып қоймай, әжем балық асуға кірісті. Тереңнің тұнығынан орта шелек су батырып әкеліп, шелектің бұтағына мосылап іліп, шымды балталап ойып жерошақ жасады да:

– Ал қу ағаш жиып әкеле қойыңдар, – деп отынға жұмсады.

Қараталда отын аяқ алып жүргісіз: опырылып құлаған бұтақтар да, кезегін күтіп қуарып тұрған қу ағаштар да жеткілікті. Екі-үш бұтақты сүйреп келгенімізде әжем жерошақтағы тамыздыққа құмыраны төңкере салды. Шелегіне салып құмырамен шоқ ала келген екен.

Қырық үйлі осы Қармалай ауылында тап қазір екі қорап сіріңке табылса табылғаны, табылмаса о да жоқ. Ел баяғы ата-баба дәстүрімен от сөндірмей, от сақтайды. Қазір бармақ басындай жуантық екі-үш шаланы құмыраға сала салсаң, шоғы бір тәулік бойы  қозданып тұрады.

Әжем су қайнағанда айтарсыңдар деп, от жағуды, оттың жалынын ағашқа тигізбей, жалпылдатпай жағуды мұқият тапсырып, шалғысын иығына көтеріп Қараталды аралап кетті. Алысқа ұзаған жоқ, артынша  шалғы сырылы естіліп, талдардың арасынан ағараңдаған көйлегі көзге шалынып тұрды.

Аспа шелектің суы бұрқылдағанда  әжем келіп «қазанға» балық салды да:

– Бір сарқ еткен соң отты басып, табына тұндырыңдар, – деп, қайтадан шөп шабуға ұзай бергенінде, Фатих:

– Әже, жуа теріп әкелейін бе? – деп сұрады.

– Жуа ма? Е, болса әкел.

Фатих Мойнақты ілестіріп алып, қопа жаққа ұзады да, қалыңға еніп көзден тасаланды. Бұтақ бұтарлап, от жағып, қазан қарау менің мойнымда. Бір кезде шелек бұрқ етіп, балық сорпа бетіне қалқып шыға келді.

 – Әже, қазан қайнады!

 – Бәрекелді! «Қуырмашты» білесің ғой. Асықпай бес рет қайтала. Сонда балық та сорпа түбіне шөгер, сен де отты бас.

Жаңылтпаш сияқты мағынасыздау тақпақты бес рет қайталағанымда сорпа бетінде қалқыған балық шелек түбіне шөге бастады. Алыста тұрып әжемнің мұның бәрін қалай білгеніне таңым бар. Әжем отты өшір деген жоқ, бас деді, демек өшіру мен басу екі бөлек нәрсе. Таяқтың ұшымен сабалап отырып лаулаған оттың жалынын азайтып, жылтыраған шоғын ғана қалдырдым. «Оттың табы» деген осы болар деп ойладым.

Бір жақтан бір қолтық шөп көтерген әжем, екінші жақтан қолында қос уыс жуасы бар Фатих та келді. Әжемнің айтуымен жуаны шайып, зембілді жантайтып жіберіп көк құрақтан жайылған дастарханға балықты түсіріп, ортасына жуа иісі аңқыған тұздық келгенде, бәрін жалап-жұқтап қоятындай көрініп едік, бір балықтан әріге аса алсақ, кәне? Тоқ басу үшін сүйек кеміріп, бір-бір кеседен сорпа ішкенде майлы тамақ буынға түсіп, көз ұйқыға тарта берді. Әжем жас шөпті төсек қып төсеп, жататын жерімізді қыл арқанмен шеңберлеп тастады.

–  Әже, неге өйттіңіз?

–Бақа-шаян, құрт құмырсқа келмесін деп…

– Жылан ше?

– Ол да  жуымайды.

–  Ал жын-шайтан…

– Оныңа да жан керек. Тұзаққа түсем деп, шеңберден қорқады. Шеңбердің қасиеті мол, бірақ оны кейін асықпай айтармын, – деп тамақ ішкен орнымызды тазалап, ыдыс-аяқты  өзенге апарып шаюға кетті.

Бұтақтары тарбиып, құлашты кеңге сала мәуелеген дәу еменнің көлеңкесі жанның рахаты. Самал желпіп, баяу желмен тербелген жапырақтар сыбдырлап, неше түрлі гүлдердің хош иісіне тұнған жұпар ауа әлдилеп, білгізбей ғана тербеп тұрғандай, көзіңе ұйқы тығылып, есінеуден айықпайсың. Жапырақ арасынан жылтылдаған күн нұрының сәулесін қызықтап жатып ұйықтап кетіппіз.

 Аңқамыз кеуіп шөлдеп оянып, тұра жүгіріп қара саннан арнаға еніп, өзеннің мөлдірінен мейір қандырдық. Алпыстан асқанмен әжемнің құлағы жер түбінен естиді. Оған білгізбей суға бір сүңгіп шығайық деп сыбырласып тұрғанымызда:

– «Сүмбіледе су суиды» деген. Қазір су салқын. Тек, бір сүңгіп шығыңдар, – деп әжемнің өзі рұхсатын берді.

 Ағынды арнаға қойып-қойып кетіп, бір сүңгіп шығудың орнына он сүңгіп, онмен де шектелмей, толқыны шайқалған  теріс иірім қара ағынға дейін жүзіп барып қайттық. Күн көзі жарқырап, күн асты қыздырып тұрғанмен, қыр астынан күз басы сығалап, өзен суының қоңырлап қалғаны рас еді. Біздің қоғажай арасының шуағына тығылып, бүрсеңдеп отырғанымызды айтпай білген әжем келіп суаттан шелегімен су батырып алды.

– Шай қояйын. Сендер орақ орған жерден  бір-екі уыстан ұшқат, мойыл, қарға жеміс теріп әкеле қойыңдар, – деп, уақытша үйімізге айналған дәу еменнің қалқасына  ұзады.

Жейделеріміздің етегін толтыра жеміс теріп келгенімізде, әжем қалың жапырағы шүпірлеген жап-жасыл ағаштың сары ала гүлін жинап жатыр еді.

– Жөке ағашы ғой.  Тымау-сымаудан мың да бір дару, – деп қойып, теріп келген жидегімізді өз етегіне қотарып алып, бізді атқұлақ теруге жұмсады.

Атқұлақтың түрінің де, түсінің де, дәмінің де шайдан айырмасы шамалы. Айнымаған жабайы шай десе болғандай.  Шай жоқта шай орнына жарайтын кептірілген атқұлақ жазы-қысы шолан сөресінен арылмайды. Әжемнің жеміс-жидектен қайнатқан тәтті шайын ұртап отырып, түстен қалған балықты да жеп тауыстық.

Қараталдың орманды тоғайының арасы үй орнындай қолтық-қолтық алаңқай, сол алаңқайлардың шүйгіні  белуардан, орақ батпайды, бір орғаның бір бау, әсте кем емес. Әжемнің шапқан шөбі қыздың жиған жүгіндей десте-десте. Әргі бұрышта екі айналым аумағындай ғана орылмаған жер бар. Әжем сол құйқалы тыңның жанына тізе бүгіп, шалғының басын жерге қадап, асықпай орағын қайрады. Таңертеңгідей емес, қарқыны баяулау, шалдығып шау тартқандай. Қоғалы қопаның арғы жақ, бергі жақ қапталына жапалап мая салған пішеншілер «Ферме ауылға» қарай ұзаған сияқты. Ат орақтың арыл-сарылы сол жақтан құлаққа талып  жетеді. Олар айналмалы  ат орақтарын ағаш түбіртектеріне шағып алудан қаймығып Қараталдың ойрат-бұйратына  маңайламай алыстан орағытып өтеді.

–  Іргедегі бұл Қаратал тұрған бойы құт қой, – дейді әжем бір уыс шөпті  иіскелеп. – Шөбін адам жегендей. Самалды көлеңкеде тербеліп тұрып бабымен жетіледі. Қазір дер шағы. Ерте шапсаң – дәмі болмайды, кеш шапсаң – қурап кетеді.

Қыңқылымызды құлағына ілмеген әжем шалғыға жолатпай, бұтақ жинауға жұмсады. Сұрағанға тіленген дегендей – әп-сәтте маймылға айналып ағаштан ағашқа,  бұтақтан бұтақ  өрмелеп кеттік. Біздің шыққан жерімізге құмырсқа да  шыға алмайды. Бұтақты қыл арқанға іліп алып, ырғап тартқанда қу ағаш борт ете қалады. Жапырақтан жұрдай, бұтақтары  сыпырғыш боп семіп қалған боз ағашты, белқасты, арадай талап, құлағын кесіп құнтитып, мұрынын кесіп шұнтитып,  тоқырайған құр кеудесін қалдырғанымызды көріп разы болған әжем: «Бір қол тигенде жығып алармыз», – деді.

Үйден сүйрелеп келген зембілді тал түбіне жасырғанымызда, әжем ішінде шоғы бар құмырасы мен орағын қалдырмады. Бос жүрмей, бір-бір бұтақ сүйрей жүріңдер деді. Бізге не керек, ойын керек, өзіміз бір-бір бұтақтан алып, шағындау екі бұтақты Мойнақтың мойнына байлап едік, әлгі дегенге көнбей орғып-қарғып, жата қалып домаланғанмен, бұқтақтан босана алмай, ақыры  үйге қарай шаңдатуға мәжбүр болды.

Ала бұзауды алдына салып айдаған әжем шексіз риза еді.

– Е, бәрекелді! Үйренсін. Анау Жаңаауылдағы Сәркеденнің иттері күніне бір-екі қоян алып үй ішін асырап отыр. Біздің маубас үйдегіні сыртқа тасып әлек. Шаруға жегіңдер, ең құрығанда ішкен асын ақтасын.

Амалы болмаған Мойнақ екі  бұтақты үйге сүреп жеткізіп, біздің келуімізді тосып, есік алдында жатыр екен. Өзі-өз болғалы үйге қарайлап жерден шөп көтергені осы еді қызыл төбеттің.

Ит қуып, балақпен көшенің шаңын сыпырған пайдасыз тірліктен тыйылып, Қараталға бой үйретіп, бауыр басып алған сияқтымыз. Отырсақ – төбеміздегі үйіміз, жатсақ-жайлы төсегіміз дәу еменнің көлеңкесі. Ойынның да небір қызығы осында: өзенге шомыласың ба, қармақ саласың ба, ау қарап, толқынды айдында қайықпен ойқастайсың ба, жақ иіп, садақ жасаймын десең – талың іргеңде, әлпеншек тебем десең – бұтақтардың өздері-ақ шайқалып сұранып тұр. «Тамақ тоқ, көйлек көк» дегендей, не қалағаныңның бәрі бар.

Ау қарау, балық аршу, от жағу, қазан қайнатуды меңгеріп алдық. Әжеме селбеу болсын деп, көк қияқтан пішенбау есеміз. Шарғымыз шақтаулы болған соң бауымыз әжемдікінен қысқалау, бірақ екеуін жалғап жіберсе, бір құшақ пішенді тастай ғып бууға молынан жетеді. Күн ұзақ Қараталда болып, әжем шөп арқалап, біздер отындық бұтақ сүйреп қайту дағдымызға айналды. Қыркүйектің аяғында  масақшылар келгенде біз де малдың қысқы азығы мен қыста жағатын отынды жиып үлгіргенбіз.

«Артық болсаң көре алмайтын, кем болсаң бере алмайтын» ағайын алып-беруге жағдайсыз болғанмен, күлімсі қаңқу сөздің иісін мүңкітпей отырған ба? «Бұл қақбас осыншама қақшаңдап өлмеймін деп жүр ме? Әне бір  бөз өкпе балалардың қақса қанын, соқса жанын шығарады» деп біздерді сыртымыздан ғайбаттайтын болыпты. Ылғи ас ішіп, аяқ босатудан басқаны білмейтін кер жалқау надан әжем өлмейін деп жүрген жоқ, біздерді өлтірмейін деп жүргенін қайдан білсін. Көп ұзамай Қармалай кер ауыздарының  қол құрғатпай қыбырлап еңбек еткеннің, от басында көсіліп отырып ауызбен орақ орғанның айырмасы не екендеріне көздері жетті.

Белеңке өзенінің аңғарын ақ ұлпамен теп-тегіс қып көмкерген қыс келді. Ұлпа қардың соңы сақырлаған сары аязға ұласты. Лезде қалыңдығы кере қарыс боп қатқан өзен мұзы жаланған суыққа шыдай алмай гүрс-гүрс сөгіліп, айдын үсті мұз жалдарға толды. Күндіз тауып, түнде ішіп отырған ел жағатын отын таппай бір тарықса, аштықтан екі тарықты.

Бірінші боп аштыққа ұшыраған Наху мен Бәтес апайдың отбасы. Ауылдың кіндік ортасында жеті-сегіз бөлмелі тас үйлері бар, бөлме-бөлмелері көз көріп, қол ұстамаған жиһаз, мүліктерге толы өте ауқатты адамдар еді. Жаратқанның бәрін бірдей бермейтіні, бірін берсе, екіншіден қысатын әдеті ғой: өз кіндіктерінен бала жоқ, екеуден екеу ғана. Бәтес апайдай ажарлы  адамды кездестірген емеспін: бір қара дақ жоқ бетінің ақтығы ақ қағаздай, ұзын  бойлы, талдырмаш, бұрымы өкшесіне төгілген, тал бойында бір мін жоқ, көгілдір қанды бекзаданың нағыз өзі десе дегендей. Өртенген сұлудың малды жаманға қор болатын әдеті емес пе: күйеуі бет алды қызара бөрткен, өгіздей өңкиген  ұсқынсыз біреу. Кезінде болса болған шығар, мен көргенде әйелі сыртқа жетелеп шығаратын қолдары қалтырап дірілдеген тірі үрей еді ² .

Елдің айтуынша, бәрі өзінен: соғысқа бармау үшін комиссияға түсер алдында суға қара темекі езіп ішкен де, ауызынан  ақ көбігі шұбырған жындыға айналып шыға келген. Майданға бармады, бармағаны құрсын, мынадай кісі аярлық жарым жан хәлге де жетті.

Күз соңында жүруден қалған Наху қыс басталғаннан-ақ отсыз үйдің суығына тоңды ма, әлде аштық буынына түсті ме – өкіретін болды, сөйлемейді, тек қана өкіреді. Көргендер «Киіміне симай, тұлып болып ісініп кетіпті» десіп жүрді. Бәтес апай намысты жиып қойып, жиған-терген дүниелері мен киімдерін көрші Көрін, Крутой, Қарабүйрек ауылдарына сатып, дертті болған Нахуды екі жыл бақты. Қазір ішер астан басқаны ойлаудан қалған ел дүниені қажетсінбейді: алаша, кілемің, қамқа тон, ішігің, алтын-күміс асылың – қажетсіз қара таспен бірдей.

Қараңғы түсіп, ел аяғы басылған кезде терезе қағып, үйге кірген Бәтес апай түлкі ішікті әжемнің алдына тастады:

– Өлтірмесең, осыны ал да, екі қадақ бидай бер. Быламық қып ауызына тамызайын. Бәлкім, тынышталар.

– Сен қатын, не деп сандалып тұрсың! – деп әжем ішікті Бәтестің бетіне лақтырды, Бәтес кері лақтырды.

 Амалы таусылған әжем уһілеп жүріп Бәтестің қоржынына бір ожау бидай салып беріп, есіктен шыға берген Бәтестің соңынан ішікті лақтырғанмен, әлгі тәйтік қайырылып алмай кетті.

–Жә, дәліздің шегесіне іле салыңдар. Есі орнына келгенде әкетер, – деген әжем уһілеп қойып, отырған орнында толқын шайқаған қайықтай қос жамбасына кезек  теңселді. – Бұл заман не боп барады. Сенген кеңесіміз аштан қырайын деді ме? Апырай, биыл қыстан аман шықсақ жарар еді.

– Көрінгенге тарата берсең, қатқаныңды шығасың! – деп Рәш әпкем бағжаң етті.

 Әжем үлкен немересіне бұрыла қарап:

 – Ойбой! Әжелерің мен бе десем, менің әжем мұннан шықты ғой, – деп кекесін мырс етті.

– Шындық бетті жыртады. Өтірік деңізші?

–  Расы рас, – деп шындықты мойындаған әжем неге былай істегенін түсіндіруге тырысады. – Осы ауылдың тең жарымы әргі жағымыз бір ата, бір шешеден өрбіген аталас адамдармыз. Қиыншылықта ауызынан жырып беріп, басымызды сүйеген кездері аз болмады. Сендерге оңай, маған қиын, шырақтарым. Заман осылай екен деп, көрген  жақсылықтарымды қалай ұмыт дейсіңдер?  Мені де түсініңдер, «өз көйлегім өзіме жақын» дегенмен…

– Ертең таң атар-атпастан алақан жайып тағы біреуі келер. Мейлің, тарата бер, – деп ашуға булыққан Рәш әпкем сыртын беріп теріс қарап отырды.

Рәштің айтқаны айны қатесіз келді. Ертеңіне құлқын сәріден ертелете жеткен Қалимаш «Әру екі күннен бері нәр татқан жоқ, Балжібек аштықтан талып жатыр» деп, артық та емес, кем де емес, бір уыс бидай сұрады. Екі күннің бірінде есік құрғатпайтын  оның басқалай ауыз ашуға беті жоқ-ты. Барын елге бөліп берген кешегі аяулы қария Әбутәлінің немерелеріне  қол ұшын қалай созбассың. «Енді келме,  көзіме көрінуіңнің басы да, соңы да осы болсын» деп ұрыса отырып, етегіне екі қос уыс бидай салып берді. Оның ізін ала өмір бойғы терезелес көрші, аштықтан күп боп ісіп кеткен Сапия табалдырықтан аттай құлады. «Апатай, анау сірескен дүниеден бетіңе қарағанын ал, тек бір аяқ ас берші» деп, кет дегенге құлақ аспай, босағаға көлденен түсіп жатып алды. Нәті, бұл дүниенің адамы емес, жүрек жалғаймын деп қайнаған қара суды іше-іше дом боп ісіп кеткен. Алысқа жүре алмайтын байғұстың қыс бойы баққаны біздің үй,  қарап отырып мұржаның түтіні сұйылғанда сүйретіліп келеді де тұрады. Жуынды-шайындыны бұзаудың алдынан тартып  ішеді.

Қой жоқ, айналаңды жаппай ашаршылық жайлағанда, бар болғаның құрсын, одан да елмен бірдей болғаның көп артық. Өлердегі сөзін айтып жылап кеп тұрған соң бермей тұра алмайсың, бере-бере  қаптың түбі де қағылды. Қысырап кеткендей сары сиырдың бұзаулар түрі жоқ. Желініне қарай-қарай көз талды. Сары сиыр бұзаулап, «Рембазаға» сүт тасығанша жетіп қалар деген қара азық таусылып, ертеңгі күннің қамы шымбайға батып, уайымды күшейтті.

Қыс басының алғашқы қатуында Қамардан рыбкоопының отын базасының бастығы Сыбырлақ Жұмағали деген ауылға келіп кеткен-ді. Майданнан жаралы боп оралып, қызметке енді тұрып жатқан беті екен. Өзі осы Кармалайдың бұрынғы тумасы. Естілер, естілместей сыбырлап отырып, демі жетпей, ауызымен ауа қармап қалатыны бар. Сол кезде кеңірдегіндегі тырнақтай түймені басып қалса, әуе толқынында шатысқан радио сияқты қырылдап-шырылдап барып қайта сөйлеп кетеді. Жау оғы кеңірдекті жұлып кеткен, әне-міне бітеледі деген бармақ басындай тесік бітелмей, былғары тығынмен тығындап қойған. Сол кетерінде: «Отын тапшылығынан рыбкооп уақтылы нан пісіре алмай отыр. 40 бау қамысқа 10 қадақ ұн. Тура өзіме келіңдер!» деп  кетіп еді.

Әжем де, шешем уайымшыл еді, он төрт жасар Рәш әпкем олардан бетер  уайымшыл боп шықты. «Қамарданға қамыс тасиықты»  бастаған сол. Ал қамыс Казенныйдың арғы жағындағы қалың түлей жабайы аралдарда. Аралдар мен Қамардан арасы он бес шақырым шамасы, мәселе онда да емес, қасқыр мен қабанның жатағына айналған ол аралдарда қашқан-пысқан бұзықтардың жүрмесіне кім кепіл және де аралдардың арғы басында Алексеевка, Разин, Подразин деген орыс селендері, олардың да қазақты көрсе жөнсіз есіретін есерлері жеткілікті, солардың бірі не зорлық қып, не өлтіріп кетпесіне кім кепіл? Әжем үзілді-кесілді қарсы болды. Рәш әпкем қасарысып көнбеді.

– Әй, кемпір, есің дұрыс па сенің! – деп әжеме тап-тап берді. – Мына көзі бақырайған жалғыздан иә сенің, иә менің жаным артық па? Өлтіріп алсақ, ертең әскерден қайтқан әкеме не бетімізбен қараймыз. Ұлым қайда десе, не деп жауап бересің?

Рәш әпкемнің төбеден тас құлатқан  екпінінен айыл жиған әжем сөзінен жаңылып кәдімгідей жуасып қалды.

– Жабайы арал… Жалғыз өздерің… Не ойламайсың? – деп келе жатыр еді, Рәш әпкем тағы да көлденен килікті:

– Жалғыз баланың жолында шыбын жаным садақа. Өлсем, сұрауым жоқ, іздемеңдер!

Ашуға булыққан әпкем жылап жіберді. Қаршадай қыздың жанкештілігіне көңілдері босаған, осындай жағдайға жеткізген заманға нәлеттерін жаудырған шешем мен әжем оған қосыла жылады. Не болғанын шала түсініп, әпкем өліп қалады екен деп, мен де қабаттаса боздадым.

 Ол кезде балалықпен ештеңе ұғып жарытпаппын, кейін есейген шағымда осы оқиғаларды көз алдымнан өткізгенімде бір үйлі жанның қамы мен болғанымды, мені өлтірмей аман алып қалу үшін әжем, шешем, әпкемнің жандарын шүберекке түйгендеріне көзім жетті. Марқұм Рәш әпкем өле-өлгенше өз басының қамын қам демей, менің жағдайымды ойлаумен өтті ғой. Осыларды еске алсам көңілім босап, көзіме жас келеді.

Сонымен Рәш әпкемнің дегені болып, Казенныйдың арғы жағындағы ессіз жабайы аралдарға қамыс шабуға баратын болды. Пішен қорада жатып қақсып қалған «жүк шананы» жөнге келтіру уақыт алды. Бұл да кәдімгі ат шана, бірақ ат шанадан айырмасы қасқалдағы жоқ, қасқалдақ  орнында жүк артуға қолайлаған шарбақ сырықтар. Оны жүк аумастай, сүйрегенде күртік қарға тірелместей қып бекіту – оңай шаруа емес. Оның сыртындақамысты  буатын бастырма баулар, шананы сүйрейтін қолтырмаш деген  бөлек-салақтары да жеткілікті. Желді күні шананы мұз үстімен ыққа қарай итеріп айдайтын шаңғының таяғына ұқсаған  «дүреткі» дегені де бар. Ұшына істік қадалған жұмыр сырық желге қарсы жүргеніңде әрі таяныш, әрі қолыңдағы жау жасқайтын қаруың.

Түннің бір уағында көзге түскен  майшам жарығынан, үй ішінің қыбыр-жыбырынан оянып кетсем, жел өтпеу үшін күртелерінің сыртынан айқұш-ұйқыш арқан шандып алған, белдеріне келтектерін қыстырып, қолдарына «дүреткілерін» ұстаған шешем мен әпкем иықтарына мұздықтарын іліп жол шыққалы жатыр екен. Әжем қимылдап қозғалған адамның тоңбайтынын, сонда да шанаға шөп салып, киіз тастағанын, түннің желсіз тымық екенін, сонда да жағалау жиектің ықтасынымен жүру керектігін қайталап айтудан жалығар емес. Шешем мен әпкем қас қағым сәтке сәкіге тізе бүкті де, менің бетімнен кезек-кезек сүйіп, орындарынан тік көтеріліп үйден шыға жөнелісті.

Түстен кейін жолаушылардың жолына қарағыштауымыз көбейді. Мен екі-үш рет пішен төбесіне шығып, Казенный бетке көз талдырғанмен, қара-құра кезікпеді. Әжем де төбе басына шығып, әргі-бергіні шолып қайтты. Содан тас тартып, бал ашуды жиілетті. Ақ шаршыға қырық бір тасын шашып жіберіп: «Жоқ, мұздай аман! Жолдары түсіп, маңдайлары ашылып тұр» деп балын жиып алып: «Келетін уақыттары болды. Апыр-ай, неге кешікті?» деп  қайтадан күмәнді ойлардың жетегіне ереді.

Күн батып, қараңғы түсіп көз байланғанда күдік көңілді шындап меңдеді. Әжем отыруға жер таппай, үйге бір кіріп, бір шықты. «Бармаңдар деп едім. Тыңдады ма! Әне бір қызы түскір де қақшаңдап… Осыдан көзіме көрінші, шашыңды талдап жұлайын» деп жоқ адаммен ұрсысып әлек.

 Өзімнің болымсыз ойларымды ойлап, пеш түбінде жатып ұйықтап кетіп, қайта көзімді ашқанымда, әжем от ауызында қазандыққа маңдайын сүйеп жылап отыр екен. «Біреу өлтіріп кетті. Басқа не болушы еді» деп ауыз ашып жапқанша болған жоқ, сыртта ит үріп, іле-шала шешем мен әпкем сау етіп кіріп келді. Жылап көрсіп у-шу болыстық та қалдық . Әжем:

– Осыншама неге кешіктіңдер? – деп сұрағанда, шешем мамыражай тыныштық орната сөйледі:

– Қызығына түсіп кетіп, қырық бау орнына сексен бау шауыптық. Не болса да жүзге жеткізейік деп… Елу бауды сүйреп келіп, суаттың жанына қойып кеттік.

–  Қалып кеткен елу бауды қайтпексіңдер?

–  Ертең сүйреп келеміз ғой.

–  Қорықпадыңдар ма?

– Ене! – деді шешем жайраңдай күліп. – Үйден шықпаған адам ғана қорқақ бола ма дедім. Еш пәле жоқ. Аралда отын терген Казенныйдың қатын, бала-шағасы қаптап жүр. Аташбайдың қыздары, Төлегеннің үйіндегі келін сәлем айтты.

Үйде отырып  қарадай үрейге беріліп, орынсыз күдік-күмәнға бой алдырған әжемнің жүрегі орнына түскендей болды. Шайдың дастарханын жинай бергенде білегін жастанып қисая кеткен Рәш қор ете қалды.

– Ене! – деді ыдыс-аяқты шайып отырған шешем. – Біз бала деп жүрген мына ерке қызыңның қайраты да, ойы да жетіліп, өсіп қалған екен. Қамыстың жартысын бір өзі шапты.

– Түкір. Біздің тұқымға көз тигіш келеді. Ешкімге айта көрме…

«Қолы қимылдағанның – ауызы қимылдайды» деген удай рас екен, екі күнде он екі шақырым жердегі Қамардан отын базасына жүз бау қамыс жеткізіп, шешем мен әпкем жарты қап астық алып қайтты. Кешікпей сарғая күткен сары сиыр да бұзаулап, «Рембазаға» сүт тасу басталды. Жалғыз Қармалай емес, көрші Крутой, Қапшық, Тас, Ұшқын, Казенный ауылдарының қатындары шешем мен әпкеме ілесе барып сүттерін өткізіп, кемді күнді өзек жалғар талқажау тауып келіп жатты.

Кешікпей сол баяғы өкіріп-бақыруынан айықпай, Наху өлді. Адамның өкіріп өлгенін көруімнің басы да, соңы да осы. Адам жайдан-жай өкірмейді ғой, бес күн тірлікте істеген қиянаттарының азабын тартып өкіреді, асылында. Оның біздің ауылдың кісісі емесін, Бозан бойындағы Абжор деген ауылдың тумасы екенін, бала-шағасын тастап, сұлулығына бола Бәтес апайды алып қашып үйленіп, біздің ауылда тұрып қалғанын кейін сұрап білдім. Науқасы меңдегенін естіп соңынан іздеп келген дөй-дөй інілері қаза үстіне кезігіп, сүйегін  ат шанамен елдеріне алып кетті.

Төрт қабырғаға тірелген боқ дүниенің ортасында ыңырсып жатып-жатып, Сапия да жантәсілім етті. Көр қазатын адам табылмай  үш күн үйінде жатып қалды. Содан ер балалар арасындағы бас көтерер Сәбит пен Үкімет көмекке келіп, біздің екі үйдің үлкен-кішісі жабыла қимылдап,  үстіндегі киімімен жер қойнына беріп, бетін жасыруға азар шамамыз жетті.

Қармалайдың күрең төбесінің Күңгір өзеніне қарай сұғына созылған дөңесінде соғыстың алдында оншақты үйлі «Жаңаауыл күтірі» атанған шағын  ауыл пайда болды. Сонда ел ауызында «Өйдөйт» атанған Сәрсенбі деген кісі тұрды. «Өйдөйттің», «Қуыршақ» кемпір атанған шүйкедей шешесі  келінімен сиыспай, Казенныйда күйеудегі қызына кетіп қала беруші еді. Кетіп бара жатып кезекті ұрыс-керіс неден болғанын міндетті түрде әжемнің құлағына сыбырлап кететін. Сол «Қуыршақ» кемпір екі кештің арасында  үйге келіп, көз жасын сығымдай отырып әжеме мұңын шақты да, әжемнің: «Қас қарайып қалды, жете алмай жолда адасып кетерсің. Қон!» дегеніне құлақ аспай, бір шыныяқ шайын тауысар-тауыспастан асығыс жолға шықты.

Таңертең  түзге шықпақ боп, сыртқы есікті ашып қалғанымда, тігінен тік босағаға сүйенген бойы қатып қалған «Қуыршақ» кемпір үстіме құлады. Баж етіп шоршып түскенмен, талып қалған ештеңем жоқ. Мен сол кезде алтыға толар-толмас жаста едім, жын-шайтан, болды-болмады елестерден зәре-иманымыз қалмағанмен, үрейдің ең үлкені өліктен қорқу деген жоқ-ты. Тіксініп тітіренбей сәби қолымызбен мұп-мұздай өлікті  именбей ұстауға өмір шебер үйретті. Аңғал, аңқау балалық шағымызды ұрлатып, небір сұмдықтарды ерте біліп, тым ерте есейдік. Оның буыны бекіп, бұғанасы қатпаған, жас шыбықтай солқылдаған баланың жанына жара салғаннан басқа  пайдасы шамалы.

Міне, мен үш жас пен алты жас аралығындағы  әлжуаз сәби санамның қатпарларында сақталған елестері қағаз бетіне түсірдім. Жас баланың жады да ала бұлтты аспан сияқты: бірде жарқырап ашылады, бірдебұлттанып тұнжырайды. Көңіл аспанында  найзағай ойнамай тұрмайды, сондай бір сәттерде жадымның айнасында жаңа көріністер жылт етсе, баянымды толықтыруға  тырысармын.

Артта қалған сол күндер келмеске кетті дегенмен, еш нәрсе із-түзсіз өшіп, көшпейтіні ақиқат. Жүрекке салмақ болғанның бәрі жүректе жазылып қала береді. Қазір мен бала кезімде бастан өткерген сорақылықтардың бәрі сол жақ кеудемнің астарында айбақ-сайбақ шимайланып тұрғанын аңдаймын. Байғұс жүрек сыздайды, кейде бебеулеп қақсайды, енді бірде өксіп жылайды… Бала жастан кер заманның ащы тауқыметін арқалаған ол жүрекке не деп кінә артарсың!

 

ӘЖЕМ ТУРАЛЫ ӘҢГІМЕЛЕР

Асыл, әжем туралы қалам құдіретіне әлі талай жүгінетін шығармын, менің таусылмас  ертегім, бітпес «Мың бір түнім» сол кісі ғой. Он жасқа дейін етегінен қолым ажыраған емес, бір күн бөлек жатып көргенім жоқ, көлеңкедей жылыстап ізінен екі елі қалған күнім болмады, сірә. Мен өмір мектебін әжемнен бітірдім. Балалық күндерді еске алсам, қазықтаулы аттай айналып-үйіріліп «алғашқы ұстазымның» төңірегінен ұзап шыға алмайтыным сондықтан.

 ҮКІЛІ ҚЫЗ

Асықтан ақ тақыр боп ұтылып, өрт сөндіргендей түнеріп үйге келсем, үйде әжем жоқ. Есе қайыру үшін сандықтан асық алуым керек-ті. Сандық кілттеулі. Әжем иіс шығарып, аруақтарға құран оқытып жатқан Аймақыш үйінде екен.

  Ауылдың кіндік ортасындағы Аймақыш үйіне көше-көшемен айдатып келемін. Жай келмеймін, «Қыдырасың да жүресің. Елдің кемпірі құсап үйде отырмайсың ба!» деп әжеммен ұрсысып келемін, осы наразылығымды елдің көзінше бетіне лақ еткізіп айта салу ойым бар.

Аймақыш кемпір үйінде жаулықтары қарқарадай, айбынымен ат жыққандай ауылдың небір адуын қатындары жағалай иін тіресіп қалған екен. «Сәлем бердік» дегенде дауысым қалтырап, босағадан жылтыңдап әжеме төбемді көрсетуге батылым азар жетті.

Ас қайырылып, әжем де мені іздеуге асығып ине үстінде отыр екен, лып етіп орнынан тұрып, дәлізге шықты. Бір кәмпитті алақаныма қыстырып, басымнан сипады да:

  – Сәуле! А-а, Сәуле, менің кебісім қайда? – деп дауыстағанда, ас үйдің есігінен басына үкілі тақия киген, ұзын бойлы, ақ қағаздай аппақ қыз шыға келіп,  кебіс салды. Әжем оны маңдайынан иіскеп, тықыршып тұрған менің соңымнан ілесті.

Бұраңдаған қисық көшемен үйге қарай келе жатып:

– Жаңағы Сәулені көрдің ғой. Біздің ауылда ондай әдепті, ондай әдемі қыз жоқ. Ертең өскенде құда түсіп, алып берем, – деді.

 –  Бойы тым ұзын екен…

– Онда тұрған не бар? Ұзын мен қысқаны төсек теңестіреді.

 –  Жасы үлкен ғой…

– Сен жеті атаңды жақсы білуші едің ғой. Кәне, беріден әрі қарай санашы.

– Әнес – Төленді – Сары…

– Тоқта, тоқта… Сен енді өзіңді атаға қоспа. Үйленіп, баласы болған адам ғана атаға кіреді. Төлендіден баста.

– Төленді – Сары – Айса – Тінғали – Тән – Мұса – Сарай.

– Болды, болды, –  деп әжем доғарып тастады. – Осы Сарай атаңның Орай атты ағасы жастай өліп, Зере атты келіншегі жесір қалғанда, Сарай атаң сегіз жасар бала екен. Зере әжеміз он сегізде екен. Сонда аралары неше жас?

– Сегіз жас.

– Қалайша сегіз? Он жас де. Жеңгесін сегіз жасар Сарай атаңа аттастырыпты. Зере шешей Сарай атаңды әлдилеп ұйықтатып, арқалап өсіріпті. Кейінгілердің барлығы сол Сарай атаң мен Зере әжеңнен тарағандар…

  Бұл әңгіме маған оншалықты қызық көрінбеді. Селт етпей, құлағымның түбінен өткізе салдым.

 Бірде төбе үстіндегі ақ тақырда сілем қатқанша асық ойнап, ұтқан асықтарым  бөз дамбалдың қалтасына симаған соң, ышқырыма жағалай тығып алып, кетік тістің арасынан ысқыра әндетіп Аймақыш үйінің жанынан қайқаңдап өте бергенімде, қақпа ашылып, қақпадан үкілі қыз шыға келді. Екеуміз де қалт тоқтап, бір-бірімізге қарап қалыппыз. Ақыры мен бұрылып кете бергенімде, ту сыртымнан:

– Батыр-екесі, сәл кідіріңізші! – деген Сәуленің дауысы естілді.

Кідіріп тұрғанымда, аяғының ұшымен дыбыссыз басып жаныма келіп бетіме үңілген қыз сыңғыр етті:

– Менің болашақ күйеуім сенбісің?

Мұндай тосын сауалға дайындығым жоқ еді, апалақтап ауызыммен ауа қармап қалдым. Сасқан адамның оғаттыққа ұрынатын әдеті емес пе, жауап орнына тілімді шығарып: «Мә-ә!» дедім де, бұрылып алып тартып бердім.

Қыздың сыңғырлаған қоңырау күлкісі ізімнен қалмай, құлағыма жетіп тұрды.

Аймақыш әже бойы тіп-тік, әдемі киінетін, кескінді кісі  еді. Әжем оны «Көзжақсым» дейтін. Қолы қалт еткенде сол үйге жүгіріп барып, екеуі маңдайлары түйісе сыбырласа сөйлесіп, кейде шек-сілелері қата күлісіп отыратын. Сөйтсем, жастайынан бірге өскен бір ауылдың қыздары екен ғой. Араларынан сөз тұрсын жел өткен емес, сүттей ұйыған татулықтарында мін жоқ-ты. Екеуінің айрылмас достықтары немерелері арқылы жалғассын деп,  үкілі қыз екеумізді атастырмақ болған шамасы.

Әй, опасыз жалған-ай, қапыда кімге жер соқтырмадың, кімнің соңғы үмітін үзбедің. Үкісі бұлғақтап қылтиып қыз бола бастаған Сәуле көз тиіп, мұрттай ұшты. Оның соңынан көп ұзамай аяқ үсті ыңқыл-сыңқылы бар Аймақыш та жөнеді. Әжемнің  екі жұдырығын маңдайына түйіп, бүк түсіп отырып жылағанын осы жолы көрдім. Әндете жоқтау айтып, екі көзінен  ыстық жасы тамшылап, басу бермей ұзақ жылады.

Бәйшешекті көктемде әжем мені қорымға жетектеп барды. Жылда осы уақытта зират аралайтын  әдетіміз. Дұғамызды оқып, құлпытастарды сүртіп, моланың сыртын шөп-шаламнан тазартып, ата-баба зиратын айналшықтап ұзақ  жүреміз. Әжем әрқайсысымен амандасып, хал-жағдай сұрасып, кейде қабірдің бас жағына жақын келіп, дуалдың сыртына басын сүйеп сыбырласып «сөйлесіп» те қалады. Сөйлесу қайда, дәм болсын көңіл алдау да. Сосын ол етек-жеңін қағынып орнынан тұрып, сағымға малынған айнала төңіректі шолакеліп, назарын қорымға тірейді.

– Тірі көп пе, өлі көп пе? – дейді де өз сауалына өзі жауап береді. – Әлбетте, өлі көп. Мың-мың есе көп. Жақсының бәрі жер астында. Бәріміздің баратын орнымыз. Жалғанның жарығы өткінші дүние.

Әжемнің сөзінің куәсіндей болып көз алдымда төмпе-төмпеге айналып қуарған қу моласы тізіліп, көне қорым жатыр. Жым-жырт тыныштыққа мүлгіген өлілер қалашығына қарап жаның жаншылып, көңілің құлазиды. Өмірдің өткінші екеніне мұнан артық не дәлел керек? Адам жер бетіне кемді күн ермек  үшін келетіндей. Баршаға ортақ болған соң өлім де қорқынышты емес,  қас қағымда өте шығатын қысқа болғандықтан туғаның да  қуантпайды, дүние бұлдырланып, өмір өзінің мәнінен айырылып, жаныңды мұң торлайды.

– Әже, ол жақта өмір бар ма? – деп сұраймын.

– Бар деседі ғой. Бірақ көріп келген кім бар?

Анығы белгісіз алмағайып сұраққа ат үсті жауап қатқан әжем мені асығыс жетелей жөнелді. Зиратты сыртынан айналып өтіп, Аймақыш әже мен Сәуленің басына барып дұға оқыдық. Бейіттерге шынылап сурет жапсыру енді-енді дәстүрге ене бастаған-ды. Сәуленің құлпытасында тербелмелі ойыншық атты мойнынан құшақтап түскен суреті бар. Суретке ұзақ телміре қарадым.

Кейін де  зиратқа келіп-кетіп жүріп, сурет алдында тоқталып, кейде ұзақ кідіріп қалатынды  шығардым. Міне, ғажап! Тірісінде селт етпеген көңілім өлі суретке елжіреп босайтынды шығарды. Бұл не? Арада өткен бір-жар жылда есейіп қалғаным ба, бұрын бойымда болмаған бейтаныс сезімдердің бүр жара бастағаны ма, жоқ әлде аспан асты, қара жерді қатар басқан құрбыны көзден кеткен соң сағынып іздегенім бе? Әйтеуір бұзауынан айырылып, тұлыпқа мөңірегенге ұқсас түсінісіз күй кештім.

ШӘУІШ ҚАТҚАҒЫ

Айнала қоршаған табиғат су сіңді боп күреңіткен кешеу күзде өзен мұзы әне-міне ұстасар алдында және  ерте көктемнің түске дейін киіз, түстен кейін мейіз шағында түнгі шімірікте жағалау жиегіне қаймыжықтанып қататын мұзды «шәуіш» деп атайды. Қыс басында шәуішке жайылмай қаз-үйрек семірмейді де жылы жаққа ұшып кетпейді, ал көктемде шәуішке тоймайынша  жұмыртқа сала алмай бедеуліктің зардабын тартады. Әлгі ұстасаң қолыңды сойып түсетін әйнек тәрізді қаймыжық жас мұздың құс атаулының жанын көктететін бір қасиеті бары анық.

Қысқы сіреу мұз сең боп ағып кетіп, өзен жағалаулары тоңнан арылып, шәуіш мұзы бір қатып, бір еріп тұрған шақта қаракөз балығының ұрық шашу жөңкілісі басталады.

Өткен-кеткен жолаушыдан «Қаракөз білінді ме?» деп сұрап, оның жолына құратын ауларымызды дайындап елеңдесіп жүргенімізде, бақа бас, шұрық тесік көне кәлөсіміз із-түзсіз жоғалды да кетті. Біздің елде қатынас жолдары негізінен су жолдары болғандықтан, оның ұзына бойынан арылмайтын жүк көліктерін өткізетін салшылар, жаяуларды өткізетін қайықшылар, түнде өзен үстіне шам жағатын панаршылардың көзіне түсіп қалудан қаймыққан қараулар мал ұрламайды, қайық ұрлайды. Бір жаққа баратын болса, қайығыңды мініп кетеді де, жеткен жерінде тастай салады.

Әжем енді қайттік деп, жер сабалады да қалды. Ешкімнен аяқ артар қайық табылмады, қайығы барлар өздері кәсіпке кеткен, ал ауыл арасының ұсақ-түйегіне жарайтын кәлөстер қирап бүлінген, қыста отын таппай қиналған жұрт бұтарлап отқа жағып жіберген.

Шектей созылған ұзақ қыстан  ептеп-септеп жан созып шыққан үлкенге де, кішіге де жас балықтың сорпасының дәру кезі. Оған мейіріңді қандырмайынша аштық діңкелеткен қыс зардабынан оңалып кете алмай, жел шайқап жүргенің. Жас сорпаны еске алғанда сілекейі шұбырып, тісі қышып, тынышы кетіп елеңдемейтін жан баласы жоқ.

Қарындары олқы балалар қыңқылдап қоймаған соң, амалы таусылған әжем, дайындаған ауларын көтеріп, Рапих, Фатих пен мені ілестіріп, бәріміз көзден таса Қараталдың тоғайына келдік. Арна беті қара суланғанмен, ара-тұра ағараңдап әлі де сең сілемдері өтіп жатыр. Жағалау жиегінің шәуіші де түгел ери қоймаған. Бармақ батырып, өзен суын байқап көрсек, қысқы күнгі темірдей тиген жерін қарып тұр. Естиярымыз Рапих: «Ауды мен сүйрейін. ОллоҺи, тоңбаймын!» деп құлшынғанмен, әжем ләм-мим тіл қатпады. Іш есебі ішінде сияқты: талдың ығында отырып, саусағын түкіріктеп жел өтіне тосып, ауаның жылуын өлшеп қойып отыр. Күннің тас төбеге шығуын күткен тәрізді.

Ақыры бір байламға келіп, Рапихты үйге құмырамен от әкелуге, бізді шырпы жинауға жұмсап, өзі жағалау жиектің шөбін ақтақыр қып жұлып, ау жасауға кірісті.

Бәрі дайын болғанда үстіндегі ақ шыт көйлегін шешіп, ұзын бөз дамбалмен қалды. Біз әжеме қарай алмай, басымызды тұқыртып, екі көзбен жер шұқығаннан басқа амал таппадық.

– Әй, өңкей түге, неден бет моншақтарың үзілді! – деп ашулана ақырды әжем. – Емшек көрмей жүр ме едіңдер. Бұл емшекті сендер де, сендердің әкелерің де емген. – Ол алашабыр аспан әлеміне айнала көз қыдыртып: – Күн күркіремей тұрып шомылғанның пайдасы зор, – деп өз-өзіне дем бергендей болды да, өзі ауды тереңге сүйреп кеткенде, кіндіктен суға түсіп жағалау қазықты қағуды Рапихқа тапсырды. – Кәне, ауды тездетіп жіберіңдер, – деп балағын түріп өзенге енген әжем жасаулы ауды тереңге сүйрей жөнелді.

Шашаусыз, мұқият жасалған ау біздің көмегімсіз өзі-ақ жылыстап кетіп жатыр. Біздің бар қамымыз – қалтқының торға оралмауын қадағалау. Арна суы қолтықтан келгенде әжем: «Ыщалап!» тітіреніп қалды. Сонда да, қайсар кемпір сыр бермей ауды тереңге қарай сүйрей түсіп, аяғы жерден тіреу таппағанда бір қолымен қазықты ұстап, екінші қолымен су сабалап жүзе жөнелді. Ау желіленіп тартылған кезде сүңгіп кетіп, қазықты айдын түбіне нығарлап қақты да, жағалау жиекке кідірместен құлаш ұрып жүзіп шықты. Біздерге:

– Тез от жағыңдар! – деп бұйырды да, көйлегі мен шапанын алып, тал арасына тасаланды.

Көйлек, шапанын киіп, белбеуленіп алған әжем отқа жылынып, суланған шашын кептірді. Бізді екінші ауды жасауға жұмсап, өзі отқа қақталып, іш киімін кептіріп те үлгерді.

Бірінші ауға ұқсатып екінші ауды да құрдық. «Баланың ісі шала» деп бекер айтпаған ғой, оқсатып жасай алмағандықтан ауымыз шатысып-бытысып, әжем мұздай суда ұзақ жүріп қалып, өзеннен иегі иегіне тимей қалтырап шықты. Әйтеуір, отқа ұзақ қақталып, дірілін азар басты. Үшінші рет суға кіруге беттемей, үйге қайттық.

Әжем ауырып қала ма деп қорқып едік, әйтеуір ауырмады. Мұздай суға қайта-қайта ену ізсіз кетпесін түсініп, ертең ау құрып, қайтадан ау қарау үшін қамыстан сал буудан басқа лаж жоғын әжеммен ақылдасқанымызда:

–  Е, мақұл, – деді ол кісі. – Әрине, сал қайық емес. Бірақ жалаңаш суға кіргеннен көп жақсы.

Қамыс салға көз қанық, қол үйренген дағдылы ісіміз. Ертең арна суы  толып, ағын сарқыры күшейіп,  ақ бас толқындар ойнақтауды бастаған кезде,  майысқақ көк талмен шандылып буылған салдарымызға қазықтан діңгек қадап, тоқыған қоғадан төрт бұрышты қалмақ желкен қалқайтып, үй қарасын көрмей, аралдар ақтап теңіз қарақшысы – «пират» ойынын ойнайтынымыз бар.

Қараталға төрт бау қамыс көтере келіп сал будық. Салды суға түсіргенімізде Рапих екеуміздің салмағымызға мыңқ етпеді. Құрған ауымыз бір соқыр шабақ ілінбей құрған қалпында қарап тұр, екінші аудан қол басындай екі тыран алдық.

– Бұл суға не болған, ит сарып кеткен бе? – деп тіксініп қалған әжем артынша сабасына түсті. – Көктемгі балық басы білінбеген ғой. Күте тұрайық, – деп ауды жатқан жерінен қозғамады.

Келесі күні де, одан арғы күні де өзгеріс болмады. Тек төртінші күн дегенде ерте келіп, аудың құлағын көтерсек, көз сайын киліккен балық күмістей жалтырап, үпір-шүпір боп суға симай тұр.

– Әже! Ауды қаракөз киіп кетіпті!

– Е, жарықтық! Несібемізді жіберген ғой. Мың шүкір. Ауды жағалауға шығармасақ, мұншама балықты аршып ала алмаспыз, – деп сал үстіндегі Рапих екеумізге тереңдегі қазықты суруға тәртіп беріп, өзі балағын түріне бастады.

Тереңде су түбінде бекітулі қазықты ырғақ таяумен жұлқа суырып алғанымызда, әжем аудың екінші басын жағалауға  сүйрей жөнелді. Біз де іле-шала көмекке жетіп үлгірдік. Балыққа толы ау тас байлағандай зілбатпан, табан тіреп жабыла тартып жатырмыз. Күмістей жарқ-жұрқ етіп шоршыған қаракөз жағалауға төбе боп үйіліп қалды.

– Бұда болса, қарақтарымның өзегі талмасын деп, жаратқан иемнің қарасқаны да, – дегенде әжемнің иегі кемсеңдеп кетті.

Балық қызығына елігіп, жалаң аяқ су кешіп жүргенімізді естен шығардық. Білегіміз, сирағымыз қып-қызыл болып кеткенмен, бойда тоңу жоқ.  Қол-аяқты ысқылап-ысқылап алып, аудан балық айырып, құнжыңдасып жатырмыз. Әжем бір зембіл балықты қолтырмаштап үйге көтеріп кеткенде, тағы да аудан айырған бір зембіл балықты үйіп тастадық.

Әжем бүгін Қаратал жағалауында ұзақ бөгелетінімізді шамалап, ыдыс-аяқ, балық асатын шелегін сүйрелеп, құмырадағы отын да қолтығына қыса келді. Ол балықты қабыршақтап, ішін жарып, жонын кертіп, зембілге қаттап салып тұздауға кірісті. Бір жағынан ошақтағы от та лаулап, шелектегі судың буы бұрқырай бастады.

Әжем балықпен болып жатқанда, Рапих, Фатих, үшеуміз әжептәуір әуреленсек те салдың көмегімен балықтан тазарған ауды қайта құрып тастадық. Жарықтық, жылы суларға ұрық шашуға шыққан қаракөз балығының жойқын жорығының нағыз дер шағы екен, біз өзенге ау салып жатқанда, бір жағынан балық та ілініп жатты. Сөйтіп, бұл балық көктемде келген құстай шуылдап, бір апта жөңкіледі, ауласаң осы дер шағында аулап қалдың сосын сап тыйылады, емге қаракөз таппайсың.

Ер азаматтар майданға кетіп, биыл үшінші жыл балық аулаушылар қатары сиреп қалғандықтан ба, суға таяу салдырмастай қалың қаракөздің биылғы жөкілісі тіпті жойқын.

Сөйтіп, ерте көктемде әжемнің өжеттігі арқасынды мұзды суды тізеден кешіп жүріп, біраз балық жиып алдық. Өзеннің ортақ олжасына іш тарлық қылып неміз бар, өзімізден асқанын көрші-қолаңдарға таратып бердік.

ЖАНЖАЛ

Біздің Қармалай ауылының сәулеттік келбеті қайталанбастай ерекше, әлбетте сәулет заңдылықтары ешкімнің түсіне кіріп-шықпағаны белгілі, жай әншейін үйлер күрең төбенің күнгей қабағының иін-иінін қуалай қатар түзген, ғажабына қараңыз, соның өзінде ортасында балалар ойнайтын, үлкендер отырып әңгіме соғатын алаңдары бар қазіргі микроаудандардың бір үлгісі. Бұрыңғың бар, соңғың бар, оқы, оқыма адамзат баласы бір бағытта ойлаумен көзге түскен сияқты.

Мәселен, біздің үй, Хаби нағашымдікі, Сапия апай туыстарының екі «тас қамалы», Камал мен Мақсот ағалардың мекен жайы, Хасайын атайдың зілмәңкесі «Қол добы» алаңының айналасына «тік төртбұрыш» тәртібімен орналасқан. Қармалай осындай бірнеше төрт бұрыштың жиынтығы.

Әр алаңның әр ойынға бейімделгені айтпаса түсінікті шығар. Ойынның түрлері: кейін шыққан америка регбиінің әргі атасы «Соқпа доп», «Қол добы», жергілікті қолтума «Шілдік», «Дөшкі», базар ойны «Ләңгі», бақташылар ойыны «Асық», «Топай», тыйым салынған ойадар «Ережесіз төбелес», ұтыс ойыны «Манай».

Камал аға үйінің тасасында қонға асық, тыйын тігіп, «Манайдың» қызығына түсіп жатқанымызда «Соқпа доп» алаңы жақтан бет жыртысқан жанжал бұрқ ете қалды. Бұрыштан басын жылт еткізген Жамбыл: «Ойбай, төбелес! Әжем төбелесіп жатыр»  – деді. Мен де көзге ілікпей, бұрыштан жабысып сығаласам, бір өтірігі жоқ, етегін беліне қыстырып, білекті түрініп алған әжем  шөпшілер бригадирі қара сақал Қарасаймен шындап жағаласып кетіпті. Қарақшы сияқты еңгезердей Қарасайдың астындағы ала атын шылбырдан шаужайлап, солқылдақ көк шыбықпен ала атты да, ат үстіндегі бригадирді  бас-көз демей төпелеп ұрып жүр. Әрине, салмағы жарты өгіздей Қарасай  оңды-солды зуылаған шыбыртқыдан қолымен бетін қорғап, о ғып, бұ ғып  жалтарып бағуда. Одан бөтен оқыстыққа бару ойында жоқ сияқты. Бір кезде әжем шап беріп жағадан алып, Қарасайды ат үстінен аударып тастады. Аттан ауатын кісі емес-ті, шамасы аңдамай қалды.

– Көзіме күйік болғанша, сен оңбағанды жарып-ақ тастайын, – деп, әжем айыр ала жүгіргенде,  Қарасай  етігінің қонышы сарпылдап қаша жөнелді. Кәдімгідей артына қарай-қарай қашып, Жаңаауылдың қасқа жолына қарай  сытылып шықты.

Кемпірден таяқ жеп, астындағы атынан айырылып, отбасына жаяу баруды ар көрген бригадир Қармалай мен Жаңаауылдың арасындағы қасқа жолда отырып-отырып, ақыры анадайдан «апалап» қолын жайып Қармалайға қайтып келді.

– Апатай, бір ашуыңды берші. Жұмсаған адамымның шалалығынан болды. Таңертең сіз сиыр сауам дегенше, бәрін таптұйнақтай қылмасам атым өшсін!

–  Сөзің – сөз бе?

–  Сөз, сөз…

– Уәдеңді жұтсаң, мұның әкесіндей қылам. Көзіңді ашып қара, тәлкек қылар адамың мен емес.

– Түсіндім, апа. Енді қайталанбайды.

Әжем «Мә!» деп атының шылбырын лақтырып тастап, үйге кіріп кетті.

Жанжалдың себебі бір арба шөп. Колхоз бастығының айтуымен бригадир бір арба шөп жіберген. Ауылды жағалап шөпті кемпірдің үйіне әкеле жатса, алдынан Ахмет аға қарсы жолығады.  Басы мәңгіп жүрген кезі екен. Атты тоқтатып қойып, қолды оңды-солды сермелеп, кеңестің шаңын ал кеп аспаннан қақсын. «Үкімет тізгінін майданнан қашқан тылдың «көртышқандары» мен «атжалмандарына» беріп қойған соң, не оңады? Оңбайды ешқашан!.. Тоқтат! Қайталап ескертем: тоқтат! Әйтпесе, шетінен пытырлатам! Дыр-дыр… тақ-тақ…»

Шөпшінің зәре-иманы қалпақтай болып, шөпті Ахмет ағаның ауласына түсіріп, тұра қашқан. Байғұс бригадир мұны енді кемпірге қалай түсіндіріп жатады. Ахмет аға да атақты майдангер, оның үстіне контузиялы, басының қимасы ұстағанда колхоз бастықтығының екі аяғын бір етікке тығады. Ал Әруіш кемпір болса, екі балам, бес бауырымды майданға беріп, төртеуінен «қара қағаз» алып отырған майдангер отбасымын арсылдағанда, екі құлақты баса қашқаннан басқа лаж жоқ. Байғұс бригадир екіге жарыла ма – енді қайтеді?

СҮЗЕК ІНДЕТІ

Қырық төртінші жылдың қысында орыстар «тиф» деп атайтын сүзек індеті жайлады. Оның «жай сүзек», «тымаулы сүзек», «битті сүзек», «тазды сүзек», «жегілі сүзек» деген түрлері болатынын көзіміз көрді. Көрші Крутой ауылы «битті сүзекке» шалдығып, битқаптап, әйелдер шаштарын күзеп отқа жақты. Балалар «тазды сүзекпен» ауырып, көпшілігі шаштан айырылып, «айна таз» боп қалды.

Қармалайға сүзектің әжептәуір жеңілі «тымаулы сүзек» келді. Айналайын қазағым да қызық қой, өмірдің барлық жағдайына батасы дайын халық болған соң: «Күнің – тұман болсын, ауыруың – тымау болсын» деп науасқа да бата береді, тымау мен сүзек ажырамай келетіндіктен «Ауруың тымау-сүзек болсын» деп қосарлап  жіберетіндері де бар. Асылы, білмейтіні жоқ деп шаң жуытпайтын біздің  сұңғылалардың да аяғына жем түсіп ақсайтын жерлері бар, әйтпесе діңкелетіп кететін, тіпті өлім-жітімі де аз болмайтын сүзекке әлгіндей бата бермес еді. Дегенмен де, сүзектің өзге індеттерге қарағанда жеңіл екені талассыз, батаның астарлы сыры да осы жағдайға байланысты болса керек. Әрине, жаныңды қоярға жер таппай күйіп-жанып аласұрмайсың, дерттің жаныңа батпай сүзіліп ауырасың, төрт-бес күннен кейін аяқ-қолдан әл-қуатың кетіп, орныңнан сүйретіліп тұра алмай қаласың. Қараушысы бар, күтімді адамдар он бес, жиырма күннің о жақ, бұ жағында аяғына тұрып кетіп жатады, ал күтімі жоқтар сәуірдің көгілдір сәулелі май шуағына ілікпей бастарын көтере алмайды.

Сүзек күрең төбенің астындағы «Ферме ауылдан» басталды. Ферменің сауыншыларының көбі Қармалай ауылының әйелдері еді, сүзек ауылға солармен ілесе келді. Бұл кезде шешем фермеде сауыншы, Рәш әпкем бұзаушы Бөкеш апайға қолқанат еді. Қаршадайынан еңбекке қатып піскен, дені таза әпкем қаптаған сүзектің арасында жүріп ауырмады, марқұм асарын асап, жасарын жасап барып ауырмай өлді. Ал шешем болса, әп дегеннен мұрттай ұшты. Сүйретіліп тұра алмай қалған соң, үйге әкеліп әжем өз күтіміне алды.

 Әжемнің барлық ауыруға бірдей қолданатын басты дәрмегі – қайырған сары май мен сиырдың соңғы идірімі еді. Бір жұма ыстық май мен  қайнатқан «соңғы идірімді» кезек ұрттатып, кешкі  апас-қапаста қып-қызыл боп өртенген көсеумен екі рет ұшықтағанда, шешем аяғына тұрып кетті. Есесіне, өзі ауырып қалды.

Неше алуан діндерді бастан өткерсек те бағзы заманғы шамандықтың елестері әлі де есте сақталған. Соның анық айғағы – ауыруды көшіру амалдары. Бабаларымыз ауыруды – заты ғана емес, аты бар, иесі бар, қаймығатын нәрсесі бар құрт сияқты құбыжық деп түсінген сыңайлы. Қазіргі ғылыми түсінік те осы ұғымға барабар. Әрбір дерттің өзіне тән вирусы болуы – құрт болмағанда немене? Ал енді осы вирус-құрттардың табиғи атауы, соны дөп басып тауып атасаң – елең ететіні, атын атап шақырып ағзадан аластап, тау-тас, бұта-ағаш, аңдар мен малдарға көшіруге болатыны және көшіру жолдары мен амалдары жадта ұмтылмай сақталғанына таңқалмасқа лаж жоқ.

«Ас қазандағы ала құрт – көйт-көйт,

Бүйректегі боз бас құрт – көйт-көйт,

Талақтағы тарғыл құрт – көйт-көйт,

Жұлындағы жылым құрт – көйт-көйт.

Тасқа көш, ойға көш, қойға көш.

Неге көшсең, соған көш.

Көш-көш-көш!»

Шаман үй ішін қамшымен сабалап, науқасты айнала жүгіріп зікір ойнайды. Зікіршілер орғып-қарғып, улап-шулап, оғаш дауыстап, табиғаттың тылсым қара күштері – жындарды Әлібай, Шораяқ, Шарабас, Қырысқан, Тырысқан деп аттарын атап көмекке шақырады. Осындай жолмен дертті науқастың бойын аластап, көшіріп жіберудің амалын істеген… Әлбетте, оның біразы нәтиже бергенмен, біразы бос әурешілік болғанында сөз бар ма? Әжем бұл жөн-жоралғының көбін жақсы білетін-ді. «Бақсының өз емі өзіне қонбайтыны» сияқты  әжем өз-өзін емдей алмады.

Әжемнің дерті «жай сүзек» емес, сүзектің ең ауыры «жегілі сүзек» болып шықты. Әуелі бірдемеден ұшындым деді, астыңғы ернінің сол жақ езуіне ұшық шықты. Ұшық жазылмай қойды. Екі жұмадан кейін ұшық кетіп, енді ұшық орны көгере бастады. Кәдімгі көйлек түймесіндей көкпеңбек дақ.  Ақыры ол жалбырап сөгілейін деді. Әжем қол орамалға иіссу сеуіп, езуін басып отырады. Жарадан қорынып, нәр татудан да қалды. Сауыншылық жұмысына қайта қосылған шешем де, Рәш әпкем де келіп-кетіп жүреді. Бірақ ол-пұлын алып беріп, жанынан екі елі ажырамайтын мен ғана. Намыс көре ме, әжем езуінің қызыл еті жалбыраған жырығын шешеме де, әпкеме де көрсетпейді, тек менен ғана қымсынбайды. Оңашада айнаны маған ұстатып қойып, иіссу жағып, жарасын аударып-төңкеріп көріп, уайымға бой алдырып қайғыдан қарайып отырады.

Бірде үйде екеуден екеу қалғанымызда, қолыма сандықтың кілтін беріп:

– Аш! – деді. – Соның бір жерінде үлкен шөлмек  иіссу бар. Тауып әкел.

Тауып әкелгенімде, әжебасам жастығының астында жатқан дәу іс қайшыны  қазандықтың лапылдаған отына қақтап, иіссумен қайта-қайта ысқылап сүртті де, терезенің жарығына келіп айнаны қолыма берді.

– Не істегелі жүрсіз? – дедім тыпыршып.

– Үндеме! – деді әжем. – Қимылдама да қорықпа. Көрде тұр!

Әжем езуінің жалбыраған жеріне мол қылып иіссу жағып, еріннің қызыл етін қайшымен іліп алып кірш еткізгенде, алдындағы табаққа қызыл қан тамып-тамып кетті. Әжем иіссуға малшынған орамалмен ернін басып, бүк түсіп үнсіз қалды. Менің қорыққаннан тілім байланып, қарсы алдында бозарып отырғанымды көріп, басымнан сипады да, пеш түбіне жантая кетті. Бір мызғып оянғанда қан да тыйылып қалған екен.

– Е, міне енді дұрыс болды, – деді айнадан жарасын бір көріп алып.

Сөйтіп, әжем өз-өзіне операция жасағанда жанында болып, бәрін көрер көзден өткердім. Бәлкім, бұл қағазға түсіріп хаттағандай маңызды оқиға  емес, басына түскен екінің бірінің қолынан келетін жай нәрсе шығар. Сонда да, өз етінен ет кесіп алған ды көрген де, естіген де емеспін. Осындай тәуекелге бару әжемнің ғана қолынан келді.

Бұдан кейін әжем ауырмай, сырқамай әлі де біраз уақыт өмірдің ащы-тұщы дәмін татты. Еріні ешкім білместей боп тегістеліп кетті.

“Жұлдыз” журналынан. Соңы келесі санда.

---

¹РККА – Российская конно-кавалерийская армия

²Біздің елде әулие адамдардың рухын аруақ, жай адамдардың рухын үрей деп сөйлейді.