Қазір жер басып, тірі жүрген адамдардан сөрелерде жиналып, қоймаларда қаланып тұрған, үстелдерде ашылып, дорбаларында тығылып жатқан кітаптың саны көп шығар. Әлбетте, кітап өте көп. Оқулықтар мен ғылыми кітаптарды былай қойғанда, көркем әдебиеттің өзін санап шығу мүмкін емес болар. Мүмкін болса да, асқан табандылықпен, көптің жабылуымен бітетін іс болса керек. Енді сол кітаптардың қаншасын неше адам оқыды? Қаншасы жұрттың жадында қалды? Оқырман ықыласына ие болып, авторы арамыздан кеткен соң қанша уақыт бойы оқылды немесе неше күннен кейін ұмытылып қалды? Жыртылған кітаппен бірге ізім-қайым жоғалған шығармалар қаншама? Ал неше ғасырдан бері дүниежүзін аралап жүрген туындылар ше? Кейбір жауһарлар кітапты ғана емес, көркем фильмді де кеме етіп мініп, әлемді шарлап жүрген жоқ па?
Лев Толстой жазған «Анна Каренина» романының ұзын саны отыздан астам экрандық нұсқасы бар екен. Бұл – отызыншы фильмді түсірген режиссер өзіне дейінгі жиырма тоғыз режиссерден көркемдігі жағынан асып түсуді көздейді деген сөз. Алғаш «Анна Каренина» романы бойынша экрандалған фильм 1910-шы жылы Германияда, дыбыссыз үлгіде түсіріліпті. Дыбыссыз кино заманының өзінде, яғни 1930-шы жылдарға дейін «Анна Каренинаны» Англия, Франция, Венгрия, АҚШ, Италия, Ресей империясы экрандап үлгерген. Соңғы жылдарғы экрандалған фильмдердің ішінде осы роман желісімен түсірілген қазақ режиссері Дәрежан Өмірбаевтың «Шұға» (2007) фильмі де бар екенін айта кету керек. Ал Еуропа әдебиетінің классикасы болып есептелетін «Ромео мен Джульетта», «Гамлет», «Ғажайыптар еліндегі Алиса», «Гуливердің саяхаты», «Дон Кихот», «Үш ноян» секілді шығармалардың да киноға айналған түрлері ондап саналады. Неге кейбір туындыларға режиссерлер әуес те, енді бір әлем әдебиетінің жауһары боп есептелетін әдеби шығармалар кітапқа қамалып қалады? Бұның екі себебі бар. Ең алдымен шығарма халық арасында кеңінен таралып, танымал болуы шарт, онсыз бір романға ондаған фильм арналып түсірілмейді. Екінші бір мәселе, әдеби шығарманың тілі киноның табиғатына жақын болуында, яғни оқиға желісін кинокамера арқылы экранда бейнелеуге ыңғайлы болғанында жатыр. Дәрежан Өмірбаев бір сұхбатында тың тақырыптарға бармай, Толстойдың «Анна Каренинасы» бойынша фильм түсіруінің бір себебі романның киноға өзі сұранып тұрғанында екенін айтқаны бар. Бірақ…
Бірақ «Ғажайыптар еліндегі Алиса», «Гуливердің саяхаты» секілді шығармалардан біздің «Аяз би», «Ер Төстік» сияқты ертегілеріміз киноға икемделмейтін, қарабайыр дүние деген сөз емес. Бұл жерде аты аталған шығармалардың мультфильм күйінде түсіріліп, кейіпкерлерінің ойыншықтары жасалып, бүгінгі тілмен айтқанда «брэндке» айналуының астарында Батыс елдерінің осы кино саласын бізден гөрі әлдеқайда ерте, әрі терең игергені және әлі күнге дейін бізді жеткізбей келе жатқандығы жатыр. Бізге ең алдымен, қарапайым менеджмент жетіспейді. Әрине, біз бұл жерде әдебиеттің қазынасына айналған шығармаларды кемсітейік деп отырғанымыз жоқ, тек мәселенің бір қыры ретінде ескере кетуді ойладық.
Шығармалар көбінде роман болып жазылып, кітап түрінде баспадан шығады. Содан кейін кітап бойынша сценарий жазылып, фильм түсіріледі. Керісінше болатын жағдайлар да кездеседі. Бірақ кітап бойынша түсірілген фильм кітаппен иық тіресіп тұра алғанымен, фильм бойынша жазылған кітап таралымы бойынша сол фильмнің маңайына жолай алмай қалатыны да рас. Ол кітап тек фильмді қатты жақсы көретін, қазіргі тілмен айтқанда «фанатына» айналған көрермендерге арналған. Бұл тәжірибе голливудтық кинофильмдерге кеңінен қолданылады, сонымен қоса кейінгі онжылдықта ресейлік кинода да орын алуда. Мысалы, атышулы «Бригада» телесериалының көрсетілімі аяқталған соң, 2003 жылы ресейлік «Олма-Пресс» баспасынан лақап аты Александр Белый (сериалдың бас кейіпкерінің есімі) авторлығымен 16 томдық «Бригада» атты кітап сериясы жарық көре бастады. Олардың 1–8-томдары сериалдың оқиғасын суреттесе, 9–16-томдарында сериалдың жалғасын жазған.
Кітап пен фильмнің біте қайнасуының бір пайдасы, бұрын кітап оқымайтын кей адамдар кітап желісі бойынша түсірілген фильмді көрген соң, түпнұсқасымен танысқысы келіп, кітап оқи бастады. Оның үстіне бүкіл әлем болып тамашалайтын кино өнерінің туындылары көбіне кітаптардан туындайтыны да кітаптың дәрежесін жоғарылатып-ақ тұр.
Фрэнсис Форд Коппола жазушы Марио Пьюзоның «Өкіл әке» кітабын оқи сала, фильм түсіруге құлшынған екен. Ол кезде кітап әлі танымал бола қоймаған, сондықтан кинокомпания көп ойланбай Копполамен келісім жасаған. Ал төрт ай өткен соң кітап адам таңғаларлық дәрежеде танымал болып кеткен де, компания басшылығы Копполадан фильм түсіру құқыған тартып алмақшы да болыпты. Бірақ түсіру ұжымының, әсіресе, басты рөлді сомдаған Марлон Брандоның араласуымен Копполаның еншісі өзінде қалған.
Бұл фильм үш бөлімнен тұратыны өздеріңізге белгілі. Үшеуінің де сценарийі Коппола мен Пьюзоның бірігуімен жазылған. Режиссер төртінші бөлімін де түсірмек болған екен, бірақ жазушының дүниеден өтуі себепті, ол ойынан бас тартқан.
Ұзынқұлақтың айтуы бойынша осы Коппола, шығарманы киноға түсіру құқығын алғаннан кейін кітап дүкендерін аралап жүріп, ақшасы жеткенінше әлгі кітаптан көбірек дана сатып алған-мыс. Сондағы ниеті – шығарманың шешімін фильм шыққанша жұрт біліп қоймаса екен деген-мыс.
Бізде қазір кітап көп шығады дейтін пікір бар. Рас. Бірақ Батыста кітап біздікінен әлдеқайда көп шығады. Соның ішінде «бестселлер» аталып, қисапсыз көп оқырманға ие болатындары кейін киноға айналады. Ол кино да қыруар табыс түсіреді. «Гарри Поттерді» Ресей, одан қалды Қазақстанның орысша оқитын оқырмандарына дейін іздеп жүріп оқыды. Австралиялық жазушы Грегори Дэвид Робертстің алдағы уақытта Джонни Депптің араласуымен фильмі шығады деген «Шантарам» романы да сұранысқа ие болып тұр. Осындай сақ-сақ еткен зауыт секілді өндірісте бәсекелестік болуы орынды да. Ал бірақ бәсекелестік болған жерде тың тақырып қат болуы шарт емес пе еді? Ал тың тақырып тек АҚШ-та, не Еуропа елдеріндегі кітаптарда ғана болмайтын шығар?
Осы тұрғыдан алғанда түсінуге қиындау жайттар да бар. Нобель сыйлығын алған, біз білетін Орхан Памук, Мо Ян сынды жазушылардың шығармалары АҚШ-та оқылған «бестселлер» секілді бірден киноға айналып кетпейді. Мо Ян Нобель сыйлығын алмай тұрғанда, оның шығармалары негізінде «Қызыл Гаолян» (“HONG GAOLIANG” 1987, реж. Чжан Имоу), «Бақытты уақыт» (“XINGFU SHINGUANG” 2000, реж. Чжан Имоу), «Нуа» (“NUAN” 2003, реж. Хуо Цзяньци) секілді фильмдер түсіріліпті. Енді Нобель сыйлығын алған соң, көп ұзамай Голливудтың әйгілі режиссерлері осыларға «римейк» жасап, немесе басқа шығармалары бойынша да фильмдер түсіретін секілді көрінеді бізге. Ал бірақ әдеби шығармаға сүйенбеген, шығыстық жекпе-жектерді негізге алған фильмдерге Голливуд бұрыннан үйір. Жапонның самурайлары мен ниндзяларын да «жекешелендіріп» алғалы біраз болды.
Дүние Батыстың киносымен өлшенбейді. Бірақ десе де, біздің де батырларымыз бен билеріміз жайында түсірілген кинолар әлемнің түкпір-түкпірінде көрсетілсе деген арман мазалайды. Алайда, өзіміз түсірген фильмдер көп жағдайда ірі кинофестивальдерден орын алмайды, орын алмаған соң дистрибьютерлік компаниялар сатып алмайды, сатып алмаған соң шекарадан әрі асып шыға алмайды. Ал біздің шет тілдерге аударылған әдеби шығармаларымызды оқып алып, киноға айналдырамыз деп жатқан киногерлер тағы байқалмайды.
Әсілінде, Қазақ елі кино әлемін тек әл-Фараби сияқты ұлы тұлғасы арқылы ғана елең еткізуі мүмкін. Басқа тұлғаларды жоққа шығару үшін, нигилистік көзқараспен айтылған сөз емес. «Мәдениетіміз қандай, небір тұлғаларымыз бар» деген мәндегі пафосты сөздер осыған дейін де аз айтылмаған болса керек. Рас, Қажымұқандай, Бауыржандай ерекше тұлғаларымыз бар, көшпелі мәдениетіміз, Абайымыз, Шоқанымыз бар, бірақ соларды өзге жұрттарға таныта алсақ, осы уақытқа дейін қайда қалдық?! Бұрынырақта талпынсақ, мүмкіндік көбірек болар ма еді. Өйткені, бұрын эстетикалық құндылықтар өз орынында-тұғын, ал қазір ақпарат тасқынының әсерінен жұрт өте жеңіл дүниелерге бейім болып кетті. Қай заманнан бері көрші отырған Ресей халқы Абайды осыдан бір-екі жыл бұрынғы көшедегі шерудің себебімен таныды. Иван Ургант секілді «шоу-мен» өлеңін оқып еді, жұрт елең ете қалды. Көп ұзамай Абайдың өлеңдер жинағы орыс тілінде Мәскеуден шығып, ол кітапты адамдар сатып ала бастады.
Қарапайым ғана мысал ретінде, жоғарыда айтылған жапонның семсерін алайық. Самурайлардың арқасына асып жүретін семсер – басқа елдің қылыштарына ұқсамайды ғой. Сабы ұзын, ол матамен әдемілеп оралған, балдағы дөңгелек. Ал біздің қылыштар орыстың немесе Еуропаның қылышынан қандай айырмасы бар екенін бір көзбен қарағанда байқау қиынға түседі. Бізде де ешкімге ұқсамайтын қару-жарақ, мәдени бұйымдар болған шығар, бірақ бізге ол жеткен жоқ. Жеткені, кедей-кепшіктен қалған бұйымдар мен аштық, жоқшылық заманынан қалған жәдігерлердей көрінеді кейде. Ал барын – мысалы, Алтын адамның сауыты мен қару-жарағын әлемге көрсете білмейміз. Біз туралы ешкім кино түсіргісі келмейтінінің бір себебі осыда жатыр ма екен деген ойға қаласыз сондайда…
P.S.: Сөз басында «Анна Каренинаның» отыздан астам нұсқасы бар екенін айттық. Сол секілді Пушкин, Достоевский, Булгаков, Мопассан, Хемингуэй, Лондон, Гюго сынды жазушы дегенде әуелі ауызға түсетіндердің барлығының шығармалары киноға айналып, бағаларын алып үлгерген. Дүркін-дүркін түсіріліп жатқандары да қаншама. Оның бәрін жеке-жеке талдап шығудың қажеті де бізге мақсат емес. Қазақ әдебиетінің экрандалуы туралы мәселені қозғап кеткеніміз сондықтан.
Баубек НӨГЕРБЕК,
Арман ӘЛМЕНБЕТ. “Қасым” журналы
